'दमा' या शब्दावरूनच यात दम लागतो हे समजू शकते. खरोखरच दम काढणारा असा हा दमा आयुर्वेदातही "महाव्याधी' म्हणजे कठीण रोगांपैकी एक आहे असे सांगितले आहे. दम्याला आयुर्वेदात "श्‍वास' असे म्हटले आहे.
"श्‍वस्‌ जीवने' या मूळ धातूपासून श्‍वास हा शब्द तयार झालेला आहे. ज्या रोगात जीवनावश्‍यक श्‍वसन कष्टाने होते, तो रोग म्हणजे "श्‍वास' होय.
दम्याचे वर्णन करताना सुरवातीलाच आचार्य सांगतात, की श्‍वासावर योग्य उपचार वेळेवर केले गेले नाहीत, तर त्यामुळे हृदय व रस-रक्‍तादी धातूंना अशक्‍तता येते. योग्य औषधे, आवश्यक उपचार, उचित आहार-विहार करून दम्याला आटोक्‍यात ठेवले, तर ठीक, नाहीतर संतापलेला साप जसा मृत्यूला कारणीभूत ठरतो, तसाच योग्य उपचार न केला गेलेला दमा मृत्यूस कारणीभूत ठरू शकतो म्हणून दम्याकडे दुर्लक्ष करू नये. योग्य औषध असे, की ज्यात खऱ्या अर्थाने दमा बरा करण्याचे सामर्थ्य असते. अर्थातच बरोबरीने खाणे, पिणे, वागणे याचेही पथ्य सांभाळावे लागते.
दमा हा कफ-वातात्मक रोग सांगितलेला आहे, त्यामुळे ज्या ज्या गोष्टींनी कफ व वात असंतुलित होतात, प्रमाणापेक्षा अधिक वाढतात त्या सर्व गोष्टी दम्याला कारणीभूत असतात. यातील काही महत्त्वाची कारणे खालीलप्रमाणे -
•धूळ किंवा धुराच्या संपर्कात अधिक काळ राहणे.
•अति थंड पाणी सेवन करणे.
•अधिक प्रमाणात व्यायाम करणे.
•अति मैथुन करणे.
•जास्त चालणे.
•सतत कोरडे व निःसत्त्व अन्नपदार्थ खाणे.
•नियमाविरुद्ध व प्रकृतीला प्रतिकूल अन्नपान करणे.
•शरीरात आमदोष अति प्रमाणात वाढणे.
•पोटात सतत वायू साठून राहणे.
•शरीरात काही कारणाने रुक्षता वाढणे.
•दीर्घकाळ उपवास करणे किंवा शरीराचे पोषण व्यवस्थित न होणे.
•मर्मस्थानावर आघात होणे.
- शीत व उष्ण या दोघांचा शरीराशी एकत्र संबंध येणे.
- आहारात वाल, उडीद, तिळाचे तेल यांचा अति प्रमाणात समावेश असणे; विदाही म्हणजे पोटात जळजळ करणारे पदार्थ खाणे; पचावयास जड पदार्थ तसेच मासे, खेकडा, डुक्‍कर वगैरे प्राण्यांचे मांस खाणे; दही, निरसे दूध वा इतरही कफवर्धक आहार-विहार करणे या सर्वांमुळे दम्याचा त्रास होतो.
दम्याचे पाच प्रकार आहेत. महाश्‍वास, ऊर्ध्वश्‍वास, छिन्नश्‍वास, क्षुद्रश्‍वास व तमकश्‍वास. यातील पहिले तीन असाध्य होत, कारण ते मृत्यूकाळीच होतात व त्यामुळे त्यावर उपचार करण्याचा प्रसंग सहसा येतच नाही आणि क्वचित उपचार केले तरी फारसा उपयोगही होत नाही.
क्षुद्रश्‍वास आपण अनेकदा अनुभवतो. अधिक शारीरिक श्रमाने लागणारा दम म्हणजे क्षुद्रश्‍वास होय. भरभर चालण्याने, पळण्याने, घाईघाईने जिने चढल्याने काही वेळ श्‍वास घ्यायला व सोडायला जो त्रास होतो तो म्हणजे क्षुद्रश्‍वास. अल्पशी विश्राती हा यावरचा उपाय.
आज आपण ज्याला दमा म्हणून ओळखतो तो म्हणजे तमकश्‍वास. याची सामान्य लक्षणे अशी होत. सर्दी होते, घशात कफ साठल्याने श्‍वासोच्छ्वासाच्या वेळी घुरघुर आवाज येतो, खोकला येतो, खोकल्याची उबळ तीव्र असते; पण छातीत कफ इतका चिकटलेला असतो. खोकून खोकून व्यक्‍ती बेजार होते; पण कफ सुटत नाही. बराच वेळ खोकल्यावर जर थोडा कफ पडला, तर काही वेळापुरते बरे वाटते; पण पुन्हा खोकला येतोच, दम लागतो, बेचैनी वाटते, खूप तहान लागते.
दम लागायला लागला की बोलावयास त्रास होतो. दम्याने त्रस्त मनुष्य आडवा पडू शकत नाही कारण त्यामुळे छातीवर दाब येतो, वेदना होतात, दम अजूनच वाढतो, डोळ्यांवर सूज येते, डोक्‍याला व संपूर्ण अंगाला घाम येतो, काहीतरी गरम घ्यावे किंवा छातीवर शेक घ्यावा अशी इच्छा होते.
बहुधा असा त्रास रात्रीच्या अंतिम प्रहरी म्हणजे सूर्योदयाच्या अगोदर एक-दोन तास असताना होतो. पावसाळा, ढगाळ वातावरण, थंडी असताना त्रासाचे प्रमाण वाढते, तसेच कफकारक आहार-विहारानेही त्रास होतो.राग, भय, अतिरिक्‍त ताण यामुळेही दम्याचा त्रास होतो किंवा वाढतो. तमकश्‍वासाचे म्हणजेच दम्याचे दोषानुबंधानुसार दोन प्रकार होतात.
वात-कफदोषाच्या कमी-अधिक प्रमाणावरून त्याचे कफप्रधान तमकश्‍वास व वातप्रधान तमकश्‍वास असे दोन प्रकार करता येतात.
कफप्रधान प्रकारात छातीत कफ अधिक असतो, खोकल्याची ढास त्यामानाने कमी लागते व हा कफ लवकर सुटतो. वातप्रधान प्रकारात मात्र खोकला कोरडा असतो, खूप खोकल्यावर थोडासा कफ सुटतो. हा प्रकार अधिक कष्टकारक असतो. दम्याच्या रोग्यामध्ये वरील कोणत्या प्रकारचा दमा आहे हे सर्वप्रथम ठरवावे लागते, कारण त्यानुसार उपचारांची दिशा बदलते. तमकश्‍वास योग्य प्रयत्नांनी बरा होऊ शकतो. मात्र व्यक्‍ती अत्यंत दुर्बल असेल व रोग खूप वाढलेल्या अवस्थेत असेल तर मात्र असाध्य ठरू शकतो.
दम्यावरचे काही घरगुती उपचार
•दालचिनी, लवंग, मिरे, सुंठ, जायपत्री व खडीसाखर समभाग एकत्र करावे. हे अर्धा चमचा मिश्रण मधासह सकाळ, संध्याकाळ घ्यावे.
•अडुळश्‍याची पाने वाफवून रस काढावा व दोन चमचे रसात चिमूटभर दालचिनीचे चूर्ण टाकून मधासह दिवसातून तीन वेळा घ्यावे.
•दम्याचा तीव्र वेग असता आल्याचा रस व मध हे मिश्रण वारंवार चाटवावे.
•दम्याचा तीव्र वेग असता लवंग व वेलची घालून विड्याचे पान चघळून खावे व हळूहळू रस गिळत राहावा.
•दम्याचा तीव्र वेग असता कोमट तीळ तेलामध्ये थोडेसे मीठ घालून छाती व पोटावर हलक्‍या हाताने चोळावे. संतुलन अभ्यंग तेलाचाही उपयोग होतो. उकळत्या पाण्यात लवंग, तुळशी, ओवा, अक्कलकरा, कापूर यापैकी मिळतील तेवढ्या गोष्टी टाकून वाफारा घ्यावा किंवा निलगिरी वा लवंगाच्या तेलाचा वाफारा घ्यावा.
•दम लागत असताना रुईच्या पानास तेलाचे बोट लावून तव्यावर गरम करावे व त्याने छाती व पोटाला तेल लावून शेकावे.
•कपभर पाण्यात थोडे किसलेले आले उकळावे. गाळल्यावर खडीसाखर, चिमूटभर कापूर व थोडा हिंग टाकून गरम असताना घोट घोट प्यावे. याने दम लागायचा कमी होतो.
•दम्याचा विकार असणाऱ्यांनी गवती चहा, तुळशीची पाने, आले, दालचिनी टाकून केलेला चहा नियमित प्यावा.
•दम्याचा त्रास असता वर्षभर, विशेषत- त्रास होतो त्या ऋतूत, सकाळी एक कप पाण्यात एक चमचा मध घालून घ्यावा (पाणी गरम नसावे).
•जेवणात फोडणीमध्ये लसणाचा वापर दम्यासाठी उपयुक्‍त ठरतो.
•दम्याचा त्रास असणाऱ्यांनी पोट हलके व साफ राहील याकडे लक्ष ठेवावे.
•दम्याचा आवेग कमी करण्यासाठी 8-10 थेंब दालचिनीचे तेल साखरेत मिसळून खावे.
•आल्याचा रस, विड्याच्या पानाचा रस व मध समप्रमाणात एकत्र करून घ्यावा.
•लहान मुलांना वेखंड मधात उगाळून चाटण दिल्यास फायदा होतो.
•दम्यामध्ये धुरीचाही खूप चांगला उपयोग होताना दिसतो. देवदाराची साल, गुग्गुळ, धूप, ओवा, तगरीची सुकवलेली फुले यांची धुरी घेतल्यास किंवा संतुलन टेंडरनेससारख्या धुपाची धुरी घेतल्यास फायदा होतो.
•डॉक्‍टरांच्या सल्ल्याने प्राणसॅन योग, श्‍वाससॅन, श्‍वासकुठार, श्‍वासचिंतामणी ही औषधे घेता येतात व त्याचाही दम्यावर उत्तम उपयोग होताना दिसतो.
दम्याचे पथ्य-अपथ्य खालीलप्रमाणे होय...
पथ्य - साठेसाळीचे तांदूळ, साळीच्या लाह्या, कुळीथ, गहू, यव, तूप, मध, जुने मद्य, बकरीचे दूध, परवर, तोंडली, वांगी, चवळईची पालेभाजी, माठ, मसूर, मूग, तूर, द्राक्षे, मनुका, गरम पाणी, लसूण, आले, ओली हळद, आंबेहळद, वेलची, केशर, दालचिनी, लवंग, तमालपत्र, मिरे.
अपथ्य - मासे, रताळे, सुरण वगैरे कंदमुळे, तांबडा भोपळा, भेंडी, वाल, वाटाणे वगैरे पचावयास जड कडधान्ये, साबुदाणा, मोहरी, अननस, फणस, चिकू, सीताफळ, कैरी, लोणची, दही, थंड पाणी, शीतपेय, रात्रीचे आइस्क्रीम
