राजस्थानची इकॉनॉमी ट्रिप : जयपूर
"अरे भैया, उठो, आ गया अजमेर स्टेशन!" खिशातून 50 ची नोट रिक्षावाल्याच्या हातात देत बॅग पाठीवर घेत मी स्टेशनवर उतरलो. रात्री पुरेशी झोप झाली नव्हती. त्यामुळे पुष्कर ते अजमेर या 13 किमीच्या फक्त 20 मिनटांच्या प्रवासातही मला चक्क झोप लागली होती.
सकाळी 7 वाजता भोपाल-जयपूर ट्रेन अजमेरला येते. पुढच्या अडीच तासात ती आपल्याला जयपूरला सोडते. खरंतर मला जयपूरला जाण्याआधी मध्ये रस्त्यात लागणाऱ्या तिलोनिया गावातल्या बेअरफूट कॉलेजला भेट देण्याची फार इच्छा होती. चेहऱ्यावरचा घुंघट सावरत काम करणाऱ्या, इंग्रजीचाच काय तर धड हिंदीचाही गंध नसलेल्या या बेअरफूट कॉलेजातल्या महिला आपल्या दृष्टीने अशिक्षित... अडाणी असतीलही. पण बेअरफूट कॉलेजचे संस्थापक बंकर रॉय यांनी या महिलांना प्रशिक्षित आणि स्वावलंबी बनवलंय. आपल्या नजरेत अडाणी असलेल्या इथल्या महिला सोलर उपकरणं स्वतःच्या हातानं बनवतात. इतकंच नाही, तर एखादा डेन्टिस्ट जितक्या शिताफीनं रुट कॅनाल करतो तितकंच सराईतपणे या महिला दातांचा रुट कॅनाल करतात. अधिक काही सांगत नाही. पण या भेटीत इथे जाणं राहून गेलं. मी पुढच्या वेळी इथे भेट दिल्यावर याबद्दल सविस्तर लिहिणार आहे. पण आपण कधी जयपूर किंवा आजमेरच्या आसपास असाल तर तिलोनियाच्या या कॉलेजला नक्की जा.
सकाळी 7 वाजता भोपाल-जयपूर ट्रेन अजमेरला येते. पुढच्या अडीच तासात ती आपल्याला जयपूरला सोडते. खरंतर मला जयपूरला जाण्याआधी मध्ये रस्त्यात लागणाऱ्या तिलोनिया गावातल्या बेअरफूट कॉलेजला भेट देण्याची फार इच्छा होती. चेहऱ्यावरचा घुंघट सावरत काम करणाऱ्या, इंग्रजीचाच काय तर धड हिंदीचाही गंध नसलेल्या या बेअरफूट कॉलेजातल्या महिला आपल्या दृष्टीने अशिक्षित... अडाणी असतीलही. पण बेअरफूट कॉलेजचे संस्थापक बंकर रॉय यांनी या महिलांना प्रशिक्षित आणि स्वावलंबी बनवलंय. आपल्या नजरेत अडाणी असलेल्या इथल्या महिला सोलर उपकरणं स्वतःच्या हातानं बनवतात. इतकंच नाही, तर एखादा डेन्टिस्ट जितक्या शिताफीनं रुट कॅनाल करतो तितकंच सराईतपणे या महिला दातांचा रुट कॅनाल करतात. अधिक काही सांगत नाही. पण या भेटीत इथे जाणं राहून गेलं. मी पुढच्या वेळी इथे भेट दिल्यावर याबद्दल सविस्तर लिहिणार आहे. पण आपण कधी जयपूर किंवा आजमेरच्या आसपास असाल तर तिलोनियाच्या या कॉलेजला नक्की जा.
अजमेरहून तिसरं स्टेशन तिलोनिया! मध्ये चार पाच स्टेशन्स लागतात. आतापर्यंत पाहिलेल्या राजस्थानमध्ये हा भाग जरा सधन वाटला. बऱ्याच गावांमध्ये औद्योगिक वसाहती होत्या. ट्रेनमध्ये येणारे...उतरणारे प्रवासी नोकरी करणारे, उद्योग करणारे होते. शेजारी बसलेल्या एका तरुणाला मी विचारलं, "जयपूर रोज जाते हो?"
तो म्हणाला, "हां, कॉलेज भी वही है और नौकरी भी."
मला गंमत वाटली. विशीतला तो मुलगा नोकरी आणि कॉलेज दोन्ही करत होता.
मी म्हटलं, " रोज दो घंटे आना, दो घंटे जाना, उसमें कॉलेज और नौकरी.. दोनों कैसे अॅडजेस्ट करते हो?"
त्यावर तो म्हणाला," क्या करुं? 10 बजे से 2 बजे तक कॉलेजI उसके बाद पास में ही टायपिंग का काम कर लेता हुं, रात को 10 बजे घर पहुंचता हुंI पिताजी सरकारी बस ट्रान्स्पोर्ट सर्विस में ड्रायव्हर थेI तीन साल पहले उनका अॅक्सिडंट हुआI एक पैर पुरा टूट गयाI घरमें बस हम दोनों रहते हैंI अभी जिम्मेदारी तो मुझे उठानी ही पडेगी."
हे सांगताना त्याच्या चेहऱ्यावर आत्मविश्वास होता. अशा लोकांशी बोलल्यावर आपल्यालाच बरं वाटतं. जयपूर स्टेशन आलं तेव्हा सकाळचे साडे नऊ वाजले होते. मी rapido app वरुन एकाला स्टेशनला बोलावलं. अगदी पाचव्या मिनिटाला माझा हा कॅप्टन नरेंद्र सिंह मला घ्यायला आला. बाईकवरून त्याने मला माझ्या हॉस्टेलला सोडलं. साडेचार किलोमीटरचे फक्त 20 रुपये झाले. मला आज जयपूर शहराच्या बाहेरचे गड, किल्ले फिरायचे होतेच. त्यामुळे नरेंद्रशी मी ऑफलाईन डील केलं. 400 रुपयात 3 किल्ले आणि मंदिर....असा प्रस्ताव समोर ठेवला. थोडासा नाराजीनेच तो म्हणाला, की "देखीए, ये किले पहाड पर हैं. इतने पैेसे में कोई नहीं आयेगाI लेकिन ठिक है, मैं चलता हूंI आपको बाद में लगा तो कुछ थोडे पैसे दे दिजिए."
मी 'हो' म्हंटलं. बरोबर तासाभराने, म्हणजे अकरा वाजता निघायचं ठरलं. बॅकपॅकर्स हेडक्वार्टर या हॉस्टेलला माझा एकच दिवसाचा स्टे होता. पटकन तयार झालो आणि बाईकवाल्या नरेंद्रला फोन करुन बोलावलं. साधारण सव्वा अकरा वाजता आमचा जयपूरच्या किल्ल्यांच्या दिशेने बाईकवरून प्रवास सुरु झाला.
अजमेरी गेटमधून प्रवेश करताच नरेंद्र मला शहराची माहिती देऊ लागला. हे एक बरं असतं. स्थानिक माणूस आपल्यासोबत असला, की गाईडची गरजच पडत नाही. 18 व्या शतकात वसलेलं हे शहर राजस्थानच्या इतर शहरांपेक्षा तरुण वाटतं. 1727 मध्ये आमेरचे राजा जयसिंह यांनी आपली राजधानी दौसाहून जयपूरमध्ये स्थलांतरीत केली. देशातल्या सगळ्यात सुनियोजित आणि शिस्तबद्ध वसवलेल्या शहरांमध्ये जयपूर अग्रस्थानी आहे.
इकतंच नाही तर जगातल्या सर्वात सुंदर 10 शहरांमध्ये जयपूरनं स्थान मिळवलंय. शहराच्या चारही बाजुंना भिंत आहे. या भिंतीना चांदपोल, सूरजपोल, अजमेरी गेट, नया गेट, सांगानेरी गेट, घाट गेट, सम्राट गेट, ज़ोरावर सिंह गेट असे 7 दरवाजे आहेत. हे सात दरवाजे जर बंद केले तर मुख्य शहरात कुत्रंही आत जाऊ शकत नाही.
जयपूरला पिंक सिटी गुलाबी शहरही म्हणतात. रस्त्याने जाताना त्याचा अनुभव मी घेतला. अर्थात गुलाबी रंग जाऊन तो आता हलक्या ब्राऊन कलरमध्ये परावर्तीत झालाय. पण तरी उंचावरून बघितलं, तर ते आजही गुलाबी दिसतं. जुनी घरं आणि इथले महाल गुलाबी धौलपुरी दगडांनी उभारलेले आहेत. यांच्या रुपात राजस्थानी स्थापत्यकलेची प्राचिन परंपरा कायम राहिली आहे. 1876 साली महाराजा सवाई रामसिंह यांनी इंग्लंडच्या प्रिन्स ऑफ वेल्स युवराज अल्बर्टच्या स्वागतासाठी या शहराला गुलाबी रंगानं रंगवलं. तेव्हापासून हे शहर गुलाबी शहर झालं. शहराविषयी आपण पुढे बरंच काही बोलणार आहोत. पण तूर्तास भूक लागल्याने मी नरेंद्रला गाडी बाजूला घ्यायला सांगितली. तो म्हणाला, "भैया रुकिएI अगले चौकमें बढिया पकौडेवाला हैI उसके पास आपको ले चलता हुँ."
आज दिवसभर तीन किल्ले बघायचे असल्यानं जेवायला वेळ मिळेल, की नाही माहित नव्हतं. त्यामुळे आताच काय ते खायचं ठरलं. जयपूरला आणि एकूणच राजस्थानमध्ये कचोरी हा प्रकार खवय्यांसाठी खास आहे. मूंगदाल कचोरी, प्याज की कचोरी ही तर इथली स्पेशालिटीI इथली कचोरी कात्रीनं कापली जाते. मग त्यावर टाकली जाते कढी! वाह, वाह काय कॉम्बिनेशन आहे! कचोरी सोबतच इथला मिर्ची वडा तुम्ही खायलाच पाहिजे. मोठी मिर्ची बेसनात बुडवून तळली जाते. नंतर ती कापून त्यावर कढी टाकून खातात. कढी हा मारवाडी खाद्यसंस्कृतीत अत्यंत महत्वाचा प्रदार्थ आहे. जेवताना पाण्याचा ग्लास सोबत नसला तरी एक वेळ चालेल; मात्र कढीची वाटी ताटात पाहिजेच.
आता, आमेरकडे जाण्यासाठी आम्ही दुसऱ्या गेटमधून बाहेर पडलो. थोड्याच अंतरावर जलमंदिर लागलं. इथे आत जाण्याला परवानगी नाही. त्यामुळे बाहेरुनच फोटो काढला.
अरवलीच्या पर्वतरांगेत 'चिल के टिले' या पहाडावर आमेरचा किल्ला आजही मोठ्या डौलाने उभा आहे. इथेच अम्बिकेश्वराचं म्हणजे शंकराचं मंदिर आहे. त्यावरुन या किल्ल्याला अंबर किल्ला किंवा आमेर किल्ला हे नाव पडलं. 4 किमी चा हा भव्य किल्ला जयपूरच्या इतिहासाचा सर्वांत जुना साक्षीदार आहे. इ. स. 967 मध्ये हा किल्ला उभारण्यात आला. मात्र 1558 साली कच्छवाह राजा मानसिंह आणि त्यानंतर सवाई जयसिंह यांनी आमेरच्या किल्ल्याचं पुनर्निर्माण केलं. 'जोधा अकबर' सिनेमात आमेरचा किल्ला आपण बघितला असेलच. जोधा आणि अकबरच्या लग्नाची तडजोड इथेच झाली.
चार भागांमध्ये विभागलेला या किल्ल्याला चार दरवाजे आहेत. ऐसपैस किल्ल्यात मोठी अंगणं आहेत. दिवान- ए -आम, दिवान -ए -खास, शीश महल, सुख निवास हे भाग पर्यटकांचं खास आकर्षण आहेत. आमेरच्या किल्ल्यात गेल्यावर गणेश द्वारावर फोटो काढण्यासाठी लोकांच्या रांगा लागतात.
हिंदू वास्तू शैलीतला हा किल्ला जगभरातल्या पर्यटकांना आपल्याकडे अक्षरशः खेचून आणतो. युनेस्कोच्या वर्ल्ड हेरिटेज साईटमध्येही आमेरच्या किल्ल्याला स्थान मिळालंय. अनेक हिंदी सिनेमांचं चित्रिकरण किल्ल्यात झालंय. किल्ल्यापर्यंत जाण्यासाठी दगडी रस्ता बनवण्यात आलाय. तो आजही तसाच आहे. किल्ल्याच्या खाली मावठा सरोवर आहे. समोरुन बघितल्यावर असं वाटतं, जसं आमेरचा किल्ला स्वतःचं प्रतिबिंब बघतोय.
हे सारं वैभव मनात साठवून आम्ही किल्ल्याकडे निघालो. खरंतर जयगड हा आमेर किल्ल्याचाच एक भाग आहे. आमेरच्या शेजारीच पहाडावर जयगड उभारण्यात आलाय. आमेर किल्ल्याच्या आणि महालांच्या सुरक्षेसाठी जयगडाची निर्मिती 1726 साली राजा जयसिंह द्वितीय यांनी केली. आमेर ते जयगड या दोन किल्ल्यांना जोडणारा एक भुयारी मार्ग आहे. हा युद्धकाळात विपरीत परिस्थितीमध्ये वापरला जायचा. आजही तसाच आहे. पर्यटकही त्या मार्गाने आमेरवरुन जयगडावर येत असतात.
तिकिट काढून मी किल्ल्यात प्रवेश केला. तेवढ्यात एक जण माझ्याजवळ धावत येऊन म्हणाला, "आपको एक गाईड मिलेगा, इसके कोई पैसे नही लगेंगेI जो आपने टिकट लिया है इसमें ये इन्क्लूड है"
मला पण वाटलं, चला माहिती देण्यासाठी माणूस येत असेल तर बरंच आहे. मग तो माणूस माझ्यासोबत आला. किल्ल्याविषयी माहिती देत देत तो किल्ल्यावरच्या कपडे आणि शूजच्या दुकानात मला घेऊन गेला. किल्ल्याच्या गेटजवळच हे दुकान होतं. मला म्हणाला "किला तो हम देख लेंगे पहेले आप ये राजस्थानकी कलाकारी तो देख लिजिएI राजस्थानकी असली चिजें यहीं मिलती हैI"
मला त्या क्षणी त्याचा सगळा प्लॅन लक्षात आला. त्याचं काम मला फक्त दुकानात पोहोचवणं एवढंच होतं. मी दुकानात गेलो. एक राऊंड मारुन काहीही खरेदी न करता बाहेर पडलो. अपेक्षेप्रमाणे फ्री मध्ये सोबत आलेला गाईड आता गायब झाला होता. तो बिचारा त्याचं काम करुन गायब झाला. आपण यांच्या भुलथापांना बळी पडता कामा नये. असो, तर मी एकट्यानं किल्ला फिरायला लागलो. हा किल्ला फिरता फिरता तुम्ही दमून जाल एवढा विशाल आहे. किल्ल्यातल्या भुलभुल्लैयामध्ये तुम्ही कोणत्या खोलीतून कुठे बाहेर पडाल, याचा अंदाज लागणं अशक्य आहे. वरच्या बाजूनं पूर्ण जयपूर शहर नजरेस पडतं.
जयगड किल्ल्यात शस्त्रास्त्र आणि तोफगोळ्यांचा साठा केला जायचा. इथे तोफांचा कारखाना प्रसिद्ध होता. जयगड किल्ल्यातच जगातली सर्वांत मोठी तोफ आजही ताठ मानेनं उभी आहे. ही तोफ 20 फूट लांब आहे, तर हिचं वजन तब्बल 50 टन आहे. आजपर्यंत या तोफेचा वापर कुठल्याही युद्धात करण्यात आला नाही मात्र परिक्षणासाठी 100 किलोचा तोफगोळा या तोफेतून सोडण्यात आला होता. तो 35 किलोपर्यंत गेला. चाकसू गावाजवळ हा तोफगोळा जाऊन पडल्यानं तिथे मोठा खड्डा पडला. आज त्याचं रुपांतर तलावात झालंय. विजयालक्ष्मीला या तोफेचं खास पूजन केलं जातं.
या किल्ल्यानं मला सर्वांत जास्त थकवलं. एकतर डोक्यावर सूर्य तापत होता. त्यात या किल्ल्यात प्रचंड चालावं लागतं. त्यामुळे जयगड बघण्यासाठी तुम्ही येणार असाल तर भरपूर वेळ काढून या. इथून आम्ही 4 वाजताच्या सुमारास बाहेर पडलो. आमेर, जयगडनंतर शेजारीच असलेला तिसरा किल्ला म्हणजे नाहरगड..
जयगडप्रमाणेच नाहरगडसुद्धा आमेर किल्ल्याच्या सुरक्षेच्या दृष्टीने उभारण्यात आला. 1734 साली सवाई राजा जयसिंग यांनी या किल्ल्याची निर्मिती केली. असं म्हणतात, की नाहर सिंह नावाच्या एका राजपूत व्यक्तीचा आत्मा या परिसरात भटकत असे. किल्ल्याची उभारणी करतानाही अनेक वेळा संकटं आली. त्यानंतर तांत्रिकांच्या सल्ल्यानुसार या गडाला 'नाहर' नाव देण्यात आलं आणि ही भूतबाधा दूर झाली.
19 व्या शतकात सवाई राम सिंह आणि सवाई माधो सिंह यांनी किल्ल्यामध्ये महाल बांधले. ते आजही सुस्थितीत आहेत. आता किल्ल्यातच रेस्टॉरंट्स आहेत आणि वॅक्स म्युझियमसुद्धा! नाहरगडावरुन सूर्यास्त बघण्यासाठी लोक गर्दी करतात. आम्ही मात्र त्याआधीच बाहेर पडलो.
तीन किल्ले एका दिवसात फिरणं हे अशक्य आहे. मी जरा वेगानंच हे किल्ले बघून बाहेर पडलो, असं मला परतीच्या प्रवासात होतं. पुन्हा येऊ तेव्हा किमान दोन दिवस या किल्ल्यांसाठी देऊ, असं मनात ठरवलं. आता आम्ही मंकी टेम्पलकडे प्रवास करत होतो. सकाळी फार काही खाल्लं नसल्याने जलमंदिरच्या चौपाटीजवळ खाण्यासाठी थांबलो. इथे संध्याकाळी खाऊगल्लीच असते. पाणी पुरी, भेळ, कचोरी, कच्छी दाबेलीच्या गाड्यांवर लोक भूक भागवतात. आपला बाईकवाला मित्र नरेंद्र आणि मी कच्छी दाबेली दाबेली मागवली. तोपर्यंत मस्त गप्पा मारत बसलो.
मी म्हटलं, "नरेंद्र भाई, क्या चल रहा है? पढाई करते हो या जॉब?"
"अरे भाई जॉब तो नही है. इसिलिए तो ये काम करना पडता है अभी स्टाफ सिलेक्शन की एक्जाम दे रहा हुं." थोडासा नाराजीनेच तो बोलत होता.
मी म्हटलं, "मिल जायेगी नोकरी, टेन्शन मत लो. वैसे घर में कौन कौन है?"
"भैया, यहा तो मैं और मेरी बिवी रहेते है. बाकी फॅमली गाव में है." याचं लग्न झालंय हे ऐकून मला जरा आश्चर्य वाटलं.
"अरे, आपकी शादी हो गई? उम्र तो आपकी कम लगती है?"
तो म्हणाला "हा भैया उम्र तो 24 साल है. घरवालोंने जबरदस्ती कर दीI हमारे यहां 25 साल से पहले शादी करवा देते हैI मेरी बिवी अभी B.Com पढ रही है."
मी म्हटलं "सब अच्छा होगा. कच्छी दाबेली खाओ."
संध्याकाळी साडे पाच वाजताच्या दरम्यान आम्ही मंकी टेम्पलच्या डोंगराची बाईकवरून चढाई सुरु केली. हे मंदिर शहराच्या बाजूलाच 10 किमी अंतरावर आहे. या मंदिराला गालताजी मंदिर या नवानं ओळखलं जातं. पण इथे खूप वानर असल्यानं 'मंकी टेम्पल' म्हणूनच सगळे ओळखतात. छोटासा डोंगर पार करून आपल्याला जावं लागतं. इथे जास्ती पर्यटक येत नाहीत. कारण हा डोंगर छोटासा असला तरी अवघड आहे. शिवाय रिक्षावालेही इथे येण्याचं टाळतात. नशिबानं आज मी बाईकवरून फिरत असल्याने हा डोंगर आम्ही सहज पार केला.
घनदाट झाडीमध्ये डोंगराच्या कुशीत वसलेलं हे मंदिर दुरून एखाद्या राजवाड्यासमान भासतं. इथे राम, कृष्ण, हनुमान या देवतांची मंदिरं आहेत. मंदिराच्या परिसरात सात पाण्याचे कुंड आहेत. ज्यापैकी गालता कुंड हा सर्वांत पवित्र मानला जातो. जो कधीही कोरडा पडत नाही. इथले अनेक वानर मंदिर परिसरात उड्या मारत असतात. अनेेक भाविक आपल्या हाताने या वानरांना प्रसाद भरवतात. दर्शन घेऊन आम्ही परतीच्या मार्गाला निघालो. जयपूरला येणाऱ्या प्रत्येकानं आवर्जुन इथे यावं.
दिवसभर उन्हामुळे थोडासा कंटाळा आला होता खरा पण संध्याकाळी बाईकवरुन जाताना गार वारं सुटलं. शहरही दिव्यांनी उजळून निघालं. गल्ली बोळातून आमची बाईक हॉस्टेलला पोहोचली. बाईकवाला नरेंद्र आता मित्र बनला. जाता जाता नरेंद्र म्हणाला "आपकी वजह से मैं पहली बार मंकी टेम्पल गयाI नही तो कौन जाता है? दिनभर अपनी परेशानीयोंमें उलझा रहता हुं. आपसे मिलके अच्छा लगा."
हसतमुखानं हात मिळवत आम्ही एकमेकांचा निरोप घेतला. हॉस्टेलवर आल्यावर मी मस्त तासभर आराम केला. रात्रीच्या जेवणासाठी शेजारीच एक मस्त रेस्टॉरन्ट शोधलं. कारण दिवसभरात पोटभर जेवण झालं नव्हतं.
"पधारीए साहब" म्हणतात. हसतमुखानं रेस्टॉरन्टच्या मालकानं माझं स्वागत केलं. राजस्थानच्या लोकांचं हे मात्र मला फार आवडलं. आदरआतिथ्यामध्ये ही लोकं कुठलीच कसर सोडत नाही.
"क्या खाना पसंद करोगे?"
मी म्हटलं, "आपके रेस्टॉरन्टमें जो सबसे बढिया बनता है वही बनाईए".
क्षणाचाही विलंब न करता मालकानं "गट्टे की सब्जी बनाओ साहब के लिए!" अशी परस्पर ऑर्डर देऊन टाकली.
गट्टे की सब्जी म्हणजे आपल्या बेसनाचे छोटे छोटे गोळे करुन केलेली भाजी. दाल बाटीनंतर ही भाजी राजस्थानमध्ये सगळ्यांत लोकप्रिय आहे. मस्त जेवण झाल्यावर मालक म्हणाला "पसंद आया खाना?"
मी म्हटलं, "हा, जी बहोत पसंद आया"
नंतर बिलाचे पैसे देताना ते म्हणाले "सिटी पॅलेस देखा? कैसा लगा?"
"नही आज तो मैने किले देखें, कल सिटी पॅलेस और हवा महल देखना है." माझं वाक्य पूर्ण झाल्या झाल्या ते म्हणाले, "जरुर जाईए; हमारे जयपुरकी शान है यह महल. और कल भी खाना खाने यही आईएगा"
हातात हात मिळवत मी निरोप घेतला. आजचा दिवस तसा धावपळीचा गेला. उद्या या राजस्थान दौऱ्यातला माझा शेवटचा दिवस होता. थोडी खुशी थोडा गम अशी माझी मनस्थिती होती. पण उद्याच्या दिवसाची उत्सुकताही होतीच.
जयपूरला 'पिंक सिटी' म्हणजेच 'गुलाबी शहर' म्हणतात. कारण या शहराचं जसं तन गुलाबी आहे तसंच मनही प्रेमळ आहे. गुलाबाच्या शेतीचा आणि जयपूरचा काहीही संबंध नसला तरी इथल्या लोकांचा स्वभाव मात्र गुलकंदासारखा मधुर आहे. याचा अनुभव मला आज सकाळीच आला. 19 जुलैची सकाळ! माझा राजस्थान दौऱ्याचा हा शेवटचा दिवस. आज सिटी पॅलेस, हवा महल आणि इतर ठिकाणी मस्त फिरुन रात्री अमृतसरला निघणार होतो. त्यामुळे सकाळीच हॉस्टेलमधून चेक आऊट केलं. सिटी पॅलेस सकाळी नऊ वाजता उघडत. मी माझ्या दोन बॅग घेऊन रिसेप्शनला आलो. दिवसभर या दोन बॅग घेऊन फिरणं अवघड होतं. इथेच बॅग ठेवून संध्याकाळी जाताना त्या घेऊन जाव्यात, असं एकदा वाटलं.. पण म्हटलंं नकोच, माझ्या बॅगची जबाबदारी हे लोक कशाला घेतील? हे विचार मनात सुरु असतानाच हॉस्टेलचा मालक प्रितम आपणहून म्हणाला, "अरे, आपकी गाडी तो रात में है ना? तो ये सामान दिनभर कहा रखोगे? ऐसा किजिए, यही रख दिजिएI दिनभर आराम से घुम लिजिए और शाम को यहीं से स्टेशन चले जाईए"
मला आनंदाच्या उकळ्या फुटल्या. किती गोड लोकं आहेत ही! प्रितमचे आभार मानून मी सिटी पॅलेसकडे निघालो.हॉस्टेलपासून सिटी पॅलेस अगदी जवळ म्हणजे चालत 20 मिनिटांवर होता. पण वातावरणात प्रचंड उकाडा होता. नऊलाच उन इतकं तापायला लागलं, की घामाच्या धारा वाहू लागल्या. त्यामानाने कालचा दिवस बरा होता. काल दिवसभर आम्ही बाईकवर फिरलो. आकाशात ढग असल्याने तशी बऱ्याापैकी सावली मिळाली. पण आज काही खैर नव्हती. मी मुख्य बाजारातून आडोशाने चालत सावलीतून रस्ता काढत सिटी पॅलेस गाठला.
प्रत्येक शहाराची एक ऐतिहासिक ओळख असते. तशी जयपूरच्या खानदानी राजकीय वैभवाची कहाणी सांगणारा हा सिटी पॅलेस. दोनशे रुपयांचं तिकिट काढून मी सिंहद्वारातून प्रवेश केला तसे चार पाच जण माझ्याकडे धावत आले. एव्हाना मी या प्रकाराला सरावलो होतो.
"गाईड चाहिए? गाईड लिजिए?" असा गलका सुरू केला. त्यातला एका शहाण्याने तर सरळ माझा हात पकडून थेट पॅलेसचा इतिहासच सांगायला सुरूवात केली. शेवटी मी विनंतीवजा दम भरत माझी सुटका करुन घेतली. सामान्यपणे प्रत्येक ठिकाणी माहिती दिलेली असते आणि नसली तरी गूगल आहेच की! त्यामुळे मला गाईडची वगैरे कधीच गरज भासत नाही. पण सिटी पॅलेसमधले गाईड् हे राजाचे पिढ्यान् पिढ्या सेवक असलेल्यांचे वंशज आहेत, असं मला नंतर कळलं.
जुन्या जयपूर शहराच्या मध्यभागी वसलेल्या यासिटी पॅलेसवर राजस्थानी आणि मुुगल वास्तूकलेचा प्रभाव आहे. संगमरवरी स्तंभांवरची नक्षीदार फुलं आणि भिंतीवरच्या विविध आकृत्या नजरेत भरतात. इथे वेगवेगळी संग्रहालयं आहेत. इथे राजा महाराजांचे पोषाख, मुघल आणि राजपुतांची शस्त्रास्त्रं, इंग्रजांच्या काळातल्या बंदुका, दुर्मीळ हत्यारं आहेत.
चन्द्रमहालाची सुंदर वास्तू सिटी पॅलेसच्या सौंदर्यात भर घालते. यामध्ये दोनच मजले पर्यटकांसाठी खुले आहेत. सगळ्यांत महत्वाचा चौथा मजला. इथे सोनं, काचा आणि अभ्रकाची सुंदर कलाकारी आहे. सर्वांत वरच्या मजल्याला मुकूट महाल म्हणतात. कारण तो मुकूटासारखा भासतो.
मुबारक महल हा पाहुण्यांच्या आदरातिथ्यासाठी 19व्या शतकाच्या उत्तरार्धात महाराजा माधो सिंह द्वितीय यांनी उभारला. महाराजा माधो सिंह हे इंग्लंडला गेले असताना चांदीच्या घड्यामध्ये पिण्यासाठी गंगाजल घेऊन गेले होते. गिनीज बुकात सर्वांत मोठे घडे म्हणूनही यांची नोंद आहे. त्या चांदीच्या विशालकाय घड्यांचं इथे दर्शन होतं.
जवळच प्रीतम चौक नावाचं दालन आहे याचे चारही दरवाजे सुंदर अलंकृत आहेत. हौशी फोटोग्राफर्ससाठी हे चारही दरवाजे एकदम खास आहेत.
सिटी पॅलेसमध्ये अनेक दुकानंही आहेत. पण बाहेरच्या मार्केटमध्ये त्याच वस्तू कमी दरात मिळतात. त्यामुळे तिथे खरेदी करायचं मी टाळलं. दीड-दोन तास सिटी पॅलेस बघायला लागतात. मी 12 च्या सुमारास बाहेर पडलो. सिटी पॅलेसच्या गेटच्या समोरच जंतर मंतर आहे.
दिल्लीचं जंतर मंतर आपण बऱ्याचदा बातम्यांमध्ये ऐकतो. ती आंंदोलन करण्यासाठीची जागा आहे की काय असा आपला समज असतो . परंतु तसं नाही. जंतर मंतर ही एक खगोल वेधशाळा आहे. ताऱ्यांची स्थिती आणि गती मोजण्यासाठी, किती वाजलेत हे बघण्यासाठी, एवढंच नाही तर ग्रहण कधी होणार हे सुद्धा अचूकपणे सांगणारी ही अद्भूत वेधशाळा. दिल्लीनंतर उभारलेली ही देशातली दुसरी वेधशाळा आहे. महाराजा सवाई जयसिंह यांनी 1724 मध्ये जंतर मंतरची वीट रचली. त्यानंतर 10 वर्षांनी म्हणजे 1734 साली वेधशाळेचं काम पूर्ण झालं. इथे उभारलेली यंत्रं बघून, भारतीय लोकांच्या गणित आणि खगोलशास्त्राच्या संकल्पना किती सटीक होत्या, याचा आपल्याला अंदाज येऊ शकतो. स्वत: सवाई जयसिंह खगोलशास्त्रज्ञ होते. त्यांच्या योगदानाविषयी पंडीत जवाहरलाल नेहरु यांनी 'डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया' या पुस्तकात सविस्तर लिहिलंय. दिल्ली आणि जयपूरमधल्याच या जंतर मंतर वेधशाळा अजून सुस्थितीत आहेत. उज्जैन, वाराणसी आणि मथुरामधल्या वेधशाळा आता नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहेत. मात्र जयपूरची वेधशाळा आजही अचूक अंदाज वर्तवत असल्याने युनेस्कोच्या वर्ल्ड हेरिटेज साईटच्या यादीमध्ये जयपूर जंतर मंतरनं स्थान मिळवलंय. इथे एकूण 14 यंत्रं आहेत. ही समजून घेण्यासाठी नीट वेळ द्यायला हवा.
जंतर मंतरमधून बाहेर पडल्यावर आता जाऊयात हवा महलकडे.. खरंतर हवा महल हे जयपूरचं खास आकर्षण. अगदी चालत पाच मिनिटांत मी हवा महलजवळ पोहोचलो. मुख्य बाजारपेठेत 50 फूट उंच असणारी ही पाच मजली इमारत एखाद्या राजमुकुटासारखी दिसते. हा खरंतर हवा महलचा मागचा भाग आहे. मागचा भाग हा जास्त प्रेक्षणीय असणारी ही पहिलीच इमारत असेल. याच बाजूने तिचे फोटो काढले जातात. ही इमारत जर मुख्य बाजारपेठेच्या ऐवजी एका स्वतंत्र ठिकाणी असती तर जास्त भाव खाऊन गेली असती, असं मनात येऊन जातं. पण बाजारपेठेतच ही इमारत उभारण्यामागे एक खास कारण होतं. ते मला नंतर कळलं. राजघराण्यातल्या महिला या हवा महलमध्ये बसून त्या छोट्या छोट्या जाळीदार खिडक्यांमधून बाजाराचं निरीक्षण करत. शहरात नेमकं काय घडतंय हे बघत असत. कारण पर्दा प्रथेमुळे त्यांना थेट लोकांमध्ये मिसळता येत नसे. वाह, काय कमाल डोकं चालवलंय राजाने. 1798 साली सवाई प्रताप सिंह यांनी या महालाची निर्मिती केली. या महालाला 953 छोट्या जाळीदार खिडक्या आहेत. लांबून मधमाशीच्या पोळ्यासारखं आपल्याला तो दिसतो. खिडक्यांमधून गार वारं येतं. म्हणूनच याला नाव दिलं 'हवा महल'.
दुपारी दीडच्या सुमारास भूक लागली. राजस्थान टूरमधल्या शेवटच्या दिवशी माझ्या आवडत्या दाल-बाटी, चुरमावर ताव मारायलाच हवा. शहराच्या या मध्यवस्तीत मस्त राजस्थानी रेस्टॉरंट्स उपलब्ध आहेत. एके ठिकाणी जाऊन मी मेन्यू कार्ड न बघता दाल बाटी ऑर्डर केली. काही मिनिटांतच डिश समोर तयार.
ज्या प्रदेशात झाडाला देव मानलं जातं. जिथे माणिकमोत्यापेक्षा ग्लासभर पाण्याला जास्त महत्व आहे, अन्नधान्य आणि हिरव्या भाज्या जिथे दुर्मिळ असतात अशा या राजस्थानी प्रदेशात खाणं लोकांना अगदी प्रिय असणं, हे स्वाभाविक आहे. इथल्या खाण्यात हिरव्या पालेभाज्या आणि फळभाज्या फार आढळत नाहीत. दाल बाटी हा एक खास प्रकार. खरंतर दाल बाटीची निर्मिती ही गरजेतूनच झाली. एकदा कणकेचे गोळे करून ते वाळूमध्ये खड्डा करून पुरून ठेवायचे. कडक उन्हात वाळू तापल्यावर त्या कणकेच्या गोळ्यांची बाटी तयार व्हायची. युद्धकाळात सैन्याला हेच खाद्य असायचं. नंतर त्यात बरेच प्रयोग होऊन दाल बाटी ही राजस्थानच्या स्वयंपाकघराची शान बनली.
जेवण झाल्यावर मी रिक्षाने अल्बर्ट म्युझियमला गेलो. हे राजस्थानमधलं सगळ्यात जुनं संग्रहालय आहे. अल्बर्ट हॉलची वास्तू रामनिवास बागेमध्ये महाराजा राम सिंह यांनी उभारली. 6 फेब्रुवारी 1876 रोजी महाराजा एडवर्ड (सातवे) प्रिन्स ऑफ वेल्स भारतात आले. त्याप्रित्यर्थ अल्बर्ट हॉलचं निर्माण कार्य सुरू झालं. ही इमारत फारसी वास्तूशैलीमध्ये उभारण्यात आली. अल्बर्ट हॉलसोबतच या वास्तूला सरकारी केंद्रीय संग्रहालय म्हणूनही ओळखलं जातं.
अल्बर्ट हॉलमधे गेल्यावर तुम्हाला संपूर्ण राजस्थानचा इतिहास एका खोलीत सांभाळून ठेवलाय, असं वाटतं. काय नाही या संग्रहालयात? राजा महाराजांच्या ताट, वाटी, कपड्यांपासून ते युद्धात वापरल्या जाणाऱ्या अजस्त्र शस्त्रास्त्रांचा मोठा संग्रह इथे आहे. यासोबतच प्राचीन शिल्पं, चित्रं, हस्तीदंत, महागडे पाषाण असा प्रचंड मोठा संग्रह अल्बर्ट हॉलमध्ये आहे. अश्मयुगापासून ते अगदी आतापर्यंतच्या अनेक नव्या जुन्या वस्तूंचं हे संग्रहालय सवड काढून बघायला हवं. प्रत्येक वस्तू, चित्र, शिल्प आपला इतिहास सांगू पाहतं
अल्बर्ट हॉलवरून निघाल्यावर त्याच रस्त्यानं पुढे 2 किमीवर बिरला मंदिर आहे. लक्ष्मीनारायणाचं हे पांढरं शुभ्र संगमरवरी मंदिर जयपुरला येणऱ्या प्रत्येकाला मोहवतं. मंदिराची वास्तूकला आणि आणि लक्ष्मीनारायणाची मूर्ती सुबक आणि सुंदर आहे. या मंदिरावर दक्षीण शैलीचा प्रभाव आहे. गुलाबी शहरात बिरला मंदिर एखाद्या सफेद कमलपुष्पासमान भासतं. लक्ष्मीनारायणाच्या दर्शनानंतर माझी जयपूर यात्रा आणि एकुणच राजस्थान टूर आता समारोपाकडे वळते.
दुपारचे 4 वाजत आले होते. रात्री 9 वाजता गाडी असल्याने थोडा वेळ होता. इथल्या बाजाराविषयी बरंच ऐकलं होतं. काल आमेरला जाताना आम्ही त्याच बाजारातून गेलो होतो. पण फिरणं झालं नव्हतं. त्यामुळे मी बापू बाजार गाठला. बापू बाजार म्हणजे जयपुरचा सर्वांत जुना बाजार. इथे प्रामुख्याने चादरी, बेडशीट, कपडे, साड्या, दुपट्टे, बॅग्ज मिळतात. मी उदयपूर, जैसलमेर, जोधपूर आणि पुष्करच्या बाजारातही फिरलो होतो. त्या तुलनेत मला जयपूरचा बाजार थोडा महाग वाटला.
इथे शेजारीच जौहरी बाजार आहे. दागिने खरेदीसाठी लोक तिथे येतात. त्रिपोलिया बाजारात ट्रॅडिशनल स्टोन्स मिळतात. शिवाय नेहरु बाजारातही तुम्ही खरेदी करु शकता. मी मात्र वेळेअभावी बापू बाजारात फेरफटका मारुन परत हॉस्टेलला आलो.
संध्याकाळी 6 वाजता हॉस्टेलवर पोहोचलो. रात्री सव्वा आठ वाजता अमृतसरसाठी गाडी होती. दिवसभर माझी बॅग ठेवू दिल्याने हॉस्टेलचा मालक प्रितमचे मी आभार मानले. तो म्हणाला "आपकी गाडी को अभी बहोत टाईम है बैठ जाईए, यहां से स्टेशन 15 मिनट में पोहोच जाओगे आप!"
मग आम्ही जरा गप्पा मारत बसलो. प्रितम आणि त्याच्या तीन मित्रांनी जॉब न करता हॉस्टेल इंडस्ट्रीत व्यवसाय करायचं ठरवलं. सध्या फार काही हातात येत नाही, पण लवकरच जम बसेल अशी त्यांना आशा आहे. सध्या या हॉस्टेलवर 30 परदेशी विद्यार्थी एका एनजीओच्या कामासाठी भारतात आले होते. ते चांगले महिनाभर इथेच राहत होते. संध्याकाळी ते आल्यावर प्रितम आणि त्यांचे मित्र एकत्र गेम खेळतात, जेवण बनवतात अगदी घरच्यासारखं वातावरण. हॉस्टेलचा उठण्या-बसण्याचा कॉमन एरिया खूप सुंदर आहे. इथे सगळी मुलं संध्याकाळी धमाल करतात. मी मुंबईचा म्हटल्यावर त्यांनी मला सजेशनही विचारलं. गप्पांत वेळ छान गेला आणि दिवसभराच्या थकव्यानं मी थोडासा रिलॅक्सही झालो. 7 वाजता rapido app वरून बाईक बोलावून प्रितम आणि त्याच्या मित्रांना शुभेच्छा देत निरोप घेतला. पुढच्या 15 मिनटांत मी जयपूर स्टेशनला पोहोचलो.गेले दहा दिवस मी धावत पळत प्रवास केला. एकटाच सगळीकडे फिरलो, पण कधीच भीती वाटली नाही. काही अपवाद वगळता इथल्या लोकांचा मृदू स्वभाव समोरच्याला आपलंसं करतो. इथल्या भौगोलिक परिस्थितीमुळे फार उद्योगधंदे राजस्थानमध्ये नाहीत. त्यामुळे टुरिझम हाच त्यांचा मुख्य व्यवसाय बनला. हे लोक अतिथीला देवासमान मानतात ते उगीच नाही. दूरदूरपर्यंत वाळवंटात एखादं झुडूपही तग धरु शकत नाही. मात्र या परिस्थितीतही इथल्या लोकांचं मन मात्र हिरवंगार आहे. इथे पुरेसं पाणी नाही... मात्र या लोकांचं दिल दरिया आहे आणि पाण्यासारखं निर्मळही. जे जसं आहे, ते तसं स्वीकारून आनंदाने जगायला शिकवतात इथली माणसं. अरवलीची हिरवीगार पर्वतरांग मरुभूमी वाळवंटाला आपल्या कवेत घेऊन इथेच आनंदानं नांदते. सांस्कृतिक विविधता, बोलीभाषा, वेशभूषा, खानपान मैलामैलांवर बदलत जाते. दिवसभर कितीही तप्त वाटली, असह्य वाटली तरी रात्रीच्या अंधारात हिच वाळू गार होऊन आपल्या लेकरांना कवेत घेते. इथले गड, किल्ले, राजवाडे, महाल, वाळवंटातही तग धरुन असलेले तलाव आपल्या पूर्वजांचं शौर्यगीत मोठ्या अभिमानान गात असतात. निसर्ग भलेही इथे कोपलेला असेल पण आपलं कर्तृत्व, कलाकुसर, संगीत, खाद्यसंस्कृती आणि समृद्ध इतिहास या सामर्थ्यावर राजस्थान आजही समृद्ध आणि सुखी आहे.
दहा दिवसांत राजस्थानच्या या जाडजूड पुस्तकातलं एक पानही मला धड वाचता आलं नाही. अजूनही कुंभलगड, रणथंबोर, बिकानेर, बाडमेर, कोटा-बुंदी, गागरोन, जालोर, जुनागड, अचलगड, अजबगड, सज्जनगड, हल्दी घाटी, अलवर, रणकपूर, राजसमंद, झालावार अशी अनेक ठिकाणं फिरायचं राहून गेलंच. पण काय करणार? कुठेतरी थांबावं लागतंच. हे सगळं पुढच्या दौऱ्यात फिरायचं ठरवून मी अमृतसरकडे निघालो. गाडी सुटली रुमाल हलले... अशी भावना दाटून आली. दहा दिवसांतल्या असंख्य आठवणी मनात साठवून माझा राजस्थानचा हा प्रवास इथेच संपला. पण कानात अजूनही मांगनियारांचं ते गाणं ऐकू येत होतं.
साजन साजन मैं करूँ, तो साजन जीवज़डी।
साजन फूल गुलाब रो, सुंघुँ घडी घडी।
केसरिया बालम आवोनी, पधारों म्हारे देस!
राजस्थानची इकॉनॉमी ट्रिप : माऊंट अबू
सकाळी ५ वाजताची माऊंट अबूची बस पकडण्यासाठी मी ४.३० वाजताच हॉस्टेल सोडलं. चौकात जगदीश मंदिरासमोर दोन पोलीस कॉन्स्टेबल वगळता एकही रिक्षावाला नव्हता. मुंबईची सवय असल्यानं साडे चार वाजता भरपूर लोक आणि रिक्षावाले असतील असं मला वाटलं होतं. पण इथे तर सारं उदयपूर शांत झोपलं होतं. मी वेळ न घालवता गूगल मॅपवर डेस्टिनेशन सेट करून सरळ चालत जाण्याचा निर्णय घेतला. जेमतेम १०० मीटर गेलो असेन, तोच सात आठ कुत्र्यांनी माझ्यावर भुंकायला सुरूवात केली. मला प्रचंड भीती वाटली. पण मी प्रतिकार केला असता तर कुत्र्यांनी माझे काय हाल केले असतं, याची मनोमन कल्पना करून त्यांच्याकडे अजिबात लक्ष न देता मी तसाच चालत राहिलो. चौक पार केल्यावर ती शांत झाली. अर्ध्या रस्त्यात पोहोचलो अन् वाटू लागलं की आता पाचची बस पकडणं मुश्किल आहे. तेवढ्यात मागून दोन टू व्हीलर आल्या. मी हात दाखवला तसे ते दोघेही थांबले. एकाने मला ट्रीपल सीट बसवून पाच मिनटांत बस स्टँडवर सोडलं. माझी बस निघायच्या तयारीतच होती. मी पटकन सीट पकडली आणि सुरू झाला उदयपूर ते माऊंट अबू प्रवास...
उदयपूर ते माऊंट अबू हे १६० किमीचं अंतर.. बसने साधारण तीन ते चार तास लागतात. या प्रवासात किमान पाच वेळा टोल द्यावा लागतो. अरवलीच्या पर्वतरांगांमधून बस सुसाट सुटली. भव्य पहाड फोडून बनवलेले ते रस्ते बघून क्षणभर आपल्या खंडाळ्याच्या घाटाचीच आठवण झाली. अबू रोड स्टेशनपासून पहाडाच्या वर म्हणजे माऊंट अबूला जाण्यासाठी बस वळली. हा पर्वत कसा निर्माण झाला त्याबद्दल पद्म पुराणात कथा आहे..
समुद्र मंथनातून कामधेनू गाय उत्पन्न झाली आणि ती गाय थेट याच दरीमध्ये कोसळली. इथेच वसिष्ठ ऋषींची झोपडी होती. ही गोष्ट कळल्यावर त्यांनी शंकराची आराधना केली. शंकराने सरस्वती नदीला (जी पाताळात वाहते) भूमीवर बोलावून या दरीचं पात्र भरलं. त्यावर कामधेनू तरंगत वर आली. पण यापुढे या दरीमध्ये कोणीही पडू नये यासाठी वसिष्ठ ऋषींनी हिमालयाची आराधना केली. त्यावेळी हिमालय आणि सर्पदेव अर्बुदा यांच्या मदतीनं एक पर्वत इथे आणण्यात आला. तेव्हापासून या पर्वताला अर्बुदांचल आणि या परिसराला अर्बुदारण्य असं नाव पडलं. तेच आजचं माऊंट अबू!
हिरव्यागार डोंगरामधून वळणावळणाच्या रस्त्याने माऊंट अबूला पोहोचलो. इथे पोहोचताच अनेक लोक तुम्हाला गराडा घालतात. कोणी हॉटेलसाठी विनवणी करतं, कोणी माऊंट अबू फिरण्यासाठी कार बुक करणार का, वगैरे विचारत तुमचा पिच्छा पुरवतात. तुम्हाला कारनं फिरायचं असल्यास किमान हजार रुपये हे कारवाले घेतात. आपण अशावेळी सरळ राजस्थान टुरिझमच्या अबूदर्शनचं तिकिट काढायचं. फक्त १२५ रुपयांत सकाळी १० ते संध्याकाळी ५ वाजेपर्यंत ते ६५ किलोमीटर वर पहाडापर्यंतचे ७ पॉइंट्स ही बस फिरवते. बसमध्ये त्यांचा गाईडसुद्धा असतो. मी आणि माझ्यासारखे २५ ते ३० जण या बसमध्ये बसलो आणि सुरू झालं - अबू दर्शन!
काही वेळातच आमची बस निलगिरी पर्वताच्या पायथ्याशी येऊन पोहोचली. या पर्वताच्या टोकावर अर्बुदा देवीचं मंदिर आहे. या देवीच्या नावावरूनच या पर्वताला माऊंट अबू नाव पडलं.. या देवीला अम्बिका देवी आणि अधर देवी या नावानंही ओळखलं जातं. साडेतीनशे पायऱ्या चढून आपण मंदिरात येतो. एका गुहेतच हे मंदिर असून याची स्थापना पाच हजार वर्षांआधी झाल्याचं सांगतात. ५१ शक्तीपिठांपैकी हे एक शक्तीपीठ मानलं जातं.
अर्बुदा देवी : (फोटो सौ. फेसबुक)
तासाभरात आम्ही पुढे निघालो. आमच्या बसमध्ये अगदी पाच वर्षांच्या मुलापासून ते ७० वर्षांच्या वृद्धापर्यंत पर्यटक होते. त्यामुळे त्यांना नीट खाली उतरवून परत गाडीत बसवण्यात ड्रायव्हर आणि गाईडचा बराच वेळ जायचा. अशा बसेसचा हा थोडासा तोटा असतो खरा... पण या प्रवासात मी सोलो ट्रॅव्हलर नव्हतो. त्यामुळे सगळ्यांना सोबत घेऊन चालावं लागत होतं.
आता आम्ही ब्रह्मकुमारी विश्वशांती केंद्राकडे निघालो. गाईड या केंद्राबद्दल माहिती सांगत होता. आत गेल्यावर तुम्हाला खूप मोठं लेक्चर देतील. इथे किती वेळ थांबायचं, ते तुम्हीच ठरवा. कारण आपल्याला पुढे अजून बरंच फिरायचं आहे. त्यामुळे सगळ्यांनी १५ मिनिटांत परत या, असं गाईडनं स्पष्ट सांगितलं.बहुधा, हा त्याचा आधीचा अनुभव बोलत असावा.
आम्ही विश्वशांती केंद्रात गेलो. बाहेर दरवाज्याजवळच एका पांढरे शुभ्र वस्त्र परिधान केलेल्या व्यक्तीनं या केंद्राच्या स्थापनेचा इतिहास सांगितला. दादा लेखराज कृपलानी यांनी १९३० साली, आताच्या पाकिस्तानमधील सिंध प्रांतात ओम मंडलीची स्थापना केली. फाळणीनंतर १९५० साली ओम मंडलीचं मुख्यालय सिंध प्रांतातून माऊंट अबूमध्ये आलं. १९६९ मध्ये दादा लेखराज कृपलानी यांचं निधन झालं. मात्र त्यानंतरही या संस्थेचा प्रसार देश विदेशात झपाट्यानं होतोय. एकाच वेळी तीन हजार लोक ध्यानधारणेला बसू शकतील, असा एक मोठा हॉल इथे आहे. विशेष म्हणजे या हॉलला एकही खांब नाही.
येणाऱ्या लोकांना मार्गदर्शन करणारे अनेक अनुयायी याठिकाणी असतात. कलियुगाचा लवकरच अंत होणार असून दुसऱ्या युगाचा लवकरच प्रारंभ होणार आहे, वगैरे ते सांगत होते. ते मला फारसं काही पटलं नाही. पण इथे सुंदर शांतता होती. त्यामुळे अजून थोडं थांबावंस वाटत होतं.... बराच वेळ झाल्यानं आम्ही तिथून निघालो.
बसच्या गाईडने १५ मिनिटांत परत यायला सांंगितलं होतं खरं पण प्रत्यक्षात बाहेर पडायला अर्ध्या तासापेक्षा जास्त वेळ लागला. गाईडने सगळ्यांना सक्त ताकीदच दिली... वातावरण पावसाळी आहे त्यामुळे लवकर फिरून घ्या.. "मुंबई का फॅशन और माऊंट अबू का मौसम कब बदल जाएं पता नही चलता।" एकाच ठिकाणी अडकून पडू नका - असं त्याला सुचवायचं होतं. दुपारचा दीड वाजत आला. आता आमची बस सुप्रसिद्ध दिलवाडा मंदिराकडे निघाली..
दिलवाडा मंदिर प्राचीन भारताच्या स्थापत्य कलेचं आश्चर्यजनक उदाहरण आहे. मंदिराचं सौंदर्य फक्त नजरेत सामावून घ्यावं, असं. दिलवाडा मंदिराची निर्मिती ११व्या आणि १३व्या शतकात झाली. पूर्णत: संगमरवरी मंदिरातलं कोरीवकाम तर अद्भूत आहे.
इथली पाचही मंदिरं जैन धर्मातील तिर्थंकरांना समर्पित आहेत..
पहिलं जैन तिर्थंकर ऋषभदेव यांचं विमल वसही मंदिर. या मंदिरातल्या मूर्तीचे डोळे हिऱ्यांनी बनलेले आहेत..
दुसरं २२ वे जैन तिर्थंकर नेमीनाथ यांचं लून वसही मंदिर
तिसरं पुन्हा पहिले जैन तिर्थंकर ऋषभदेव यांचं पितलहर मंदिर. ऋषभदेवाच्या मूर्तीचं वजन ४ हजार किलोग्रॅम आहे.
२३ वे तिर्थंकर पार्श्वनाथ यांचं पार्श्वनाथ मंदिर चौथं मंदिर.
आणि पाचवं, अंतीम जैन तिर्थंकर महावीर यांंचं! हे सगळ्यात छोटं मंदिर. मात्र याची बांधणी अप्रतिम आहे..
या मंदिर उभारणीत दीड हजार शिल्पकार आणि १२०० कामगारांची मेहनत कामी आली आहे. त्याकाळी यासाठी १८ कोटी रुपयांचा खर्च आला होता.
दिलवाडा मंदिरातून बाहेर पडताना ताजमहाल पाहिल्यासारखा अनुभव आला.
मंदिराच्या बाहेर आलो. एव्हाना भूक बोलू लागली. आम्ही शेजारच्या भोजनालात जेवायला गेलो . माऊंट अबू आणि एकूणच सिरोही जिल्ह्यात मला एक गोष्ट प्रकर्षानं जाणवली, ती म्हणजे इथल्या खाद्यसंस्कृतीवर राजस्थानपेक्षा गुजराती पद्धतीचा जास्त पगडा आहे. इथे राजस्थानी जेवणापेक्षा गुजराती जेवणाचे रेस्टॉरंट्स अधिक आहेत. प्रवासात त्रास नको म्हणून मी गुजराती दाल खिचडी आणि कढी खाणं पसंत केलं.. दुपारी अडीचच्या सुमारास आम्ही पुन्हा एकदा बसमध्ये बसून अचलगडाकडे प्रस्थान ठेवलं..
दिलवाडा मंदिराकडून परत निघताना उजवीकडे जाणारा रस्ता अचलगडाकडे जातो. इतिहासकारांच्या सांगण्यानुसार १० व्या शतकात अचलगड किल्ला परमार शासकांनी बांधला होता. त्यानंतर या किल्ल्याची दुरवस्था झाली होती. राणा कुंभ यांनी गुजरातच्या मुस्लिम शासकांपासून स्वत:चा बचाव करण्यासाठी या किल्ल्याचं पुनर्निर्माण केलं.. आज मात्रा इथे फक्त काही खोल्या आणि भिंती उरल्या आहेत.
ज्या पहाडावर हा किल्ला आहे, त्या पहाडाच्या पायथ्याशी अचलेश्वर मंदिर आहे. १५ व्या शतकात उभारलेल्या या शंकर मंदिरात शिवलिंगाची नव्हे तर अंगठ्याची पूजा होते. याच अंगठ्यावर शंकरानं आबू पर्वताला स्थिर केलं होतं, अशी कथा सांगतात. म्हणूनच या स्थानाला अचलगड असं नाव पडलं. मंदिराच्या बाहेर पंचधातूचा भव्य नंदी आहे.
मंदिराच्या शेजारुन गडावर जायचा छोटा रस्ता होता. पण अचलगडाची एकूण अवस्था पाहून कोणालाही वर जायचा उत्साह नव्हता..
आता आम्ही माऊंट अबूचं सर्वोच्च स्थान गुरूशिखराकडे निघालो. त्याआधी मध्ये सनसेट पॉईंट लागतो. यालाच हनीमून पॉईंटही म्हटलं जातं. 'कयामत से कयामत तक' सिनेमात आमीर खाननं जुही चावलासाठी इथेच घर बांधलं होतं. हे आमचा गाईड तीन तीन वेळा सांगत होता. कदाचित या ठिकाणाबद्दल त्याच्याकडे याव्यतिरिक्त सांगण्यासारखं काहीच नसावं. बस इथे फोटो काढण्यासाठी दहा मिनिटं थांबली. लग्न झालेली जोडपी आणि इतर काही याठिकाणी फोटो काढायला उतरले. जे सिंगल आहेत त्यांच्यासाठी इथे एक आजोबा पगडी आणि बंदूक घेऊन बसले होते. पगडी घालायची हातात बंदूक घेऊन फोटो काढायचा.. फक्त १० रुपयात.. मी यातलं काहीही केलं नाही.
आता आमचा प्रवास अंतिम टप्प्यात पोहोचला.. समुद्रसपाटीपासून ५५६० फूट (१७२२ मी.) उंचीवर वसलंय गुरूशिखर.. अरवलीच्या पर्वतरांगेतलं हे सर्वोच्च शिखर.
मंदिराच्या पायथ्यापर्यंत बस जाते मात्र तिथून मंदिरापर्यंत पायऱ्या चढाव्या लागतात. अत्री ऋषी आणि देवी अनुसया यांच्या पोटी ब्रह्मा, विष्णू, महेश यांनी जन्म घेतला. या तिन्ही देवांचा एकत्रित अवतार म्हणजे दत्त.. प्रभू दत्तात्रेय याच ठिकाणी तपश्चर्येला बसायचे.
इथून आणखी काही पायऱ्या चढून वर गेलं, की दत्तात्रेयांच्या पादुका आहेत..
याशेजारीच पितळेची एक विशाल घंटा आहे. मनापासून काही इच्छा व्यक्त करून ही घंटा तीन वेळा वाजवल्यास मनोकामना पूर्ण होते. अशी भाविकांची श्रद्धा आहे.
गुरुशिखरावरचा एक तास मात्र खरंच अविस्मरणीय होता. गुरूशिखरावर उभं राहून खाली बघितलं, की वाटतं .....आपण जग जिंकलंय...
गुरु शिखरावरून आता परतीचा प्रवास सुरू झाला. इथून जवळंच एअर फोर्स स्टेशन आहे. त्या परिसरात जायची परवानगी नाही.
आता बस कुठलाही थांबा न घेता वेगानं. बस स्टॉपकडे निघाली. संध्याकाळचे ५ वाजत आले होते. साडे पाच पर्यंत आम्ही बस स्टॉपच्या जवळ पोहोचलो. इथे पाच मिनिटावर नक्की लेक (तलाव) आहे..
नक्की तलावाच्या आजूबाजूला अनेक छोटी मोठी दुकानं आहे. ज्यांना माऊंट अबूमध्ये खरेदी करायची आहे. त्यांच्यासाठी इथलं मार्केट परफेक्ट आहे..
मावळता सूर्य आणि गार वारा. तलावाच्या तटावर बसून शांतपणे ते सौंदर्य मी टिपत बसलो.
हा तलाव देवांनी नखानं खोदून तयार केला, म्हणून याचं नाव 'नक्की तलाव' पडलं, अशी दंतकथा आहे. हिमालयातल्या तलावांचा अपवाद वगळता समुद्रसपाटीपासून १२०० मीटर उंचीवर असलेला हा भारतातला एकमेव नैसर्गिक तलाव आहे.
तासभर हा ऑक्सिजन सामावून घेत मी परतीच्या प्रवासाला लागलो. इथून अबू रोड स्टेशनसाठी अर्ध्या तासाने बसेस आहेत. मी रात्री ८ वाजेपर्यंत अबू रोडला पोहोचलो. दिवसभराचा प्रवास हा समृद्ध करणारा होता. अबू रोड रेल्वे स्टेशनवरून मला जैसलमेरला जायचं होतं. त्यासाठी २.३० वाजताची गाडी होती. त्यामुळे बराच वेळ घालवायचा होता. अबू रोड हे गुजरातच्या जवळचं गाव असल्यानं इथे तुम्ही राजस्थानमध्ये आहात असं फारसं जाणवत नाही. गुजराती फाफडा, जिलेबी, ढोकळा याचे स्टॉल्स जागोजागी पाहायला मिळतात. दुपारी हलकं खाल्लं होतं, त्यामुळे आता पोटात कावळे ओरडत होते. एका रेस्टॉरंटमध्ये जाऊन मी दाल तडका आणि फुलक्याची ऑर्डर दिली. राजस्थानी थाळी हा फार जड प्रकार आहे. त्यात रात्रीसुध्दा प्रवास असल्याने साधं जेवण आणि त्यातही दोन घास कमीच.... या बेतानं मी जेवलो. रात्री साडेदहा वाजेपर्यंत मी अबू रोड स्टेशन गाठलं. गाडीला अजून ४ तास होते. त्यामुळे मी प्लॅटफॉर्मवर जाऊन मोबाईलवर सिनेमा बघत गाडीची वाट बघत बसलो. त्याशिवाय दुसरा पर्याय नव्हता. रात्री पावणे तीन वाजता बांद्रा ट. - जैसलमेर ट्रेन आली. माझी सीट पकडून मनातल्या मनात माऊंट अबूला बाय बाय म्हंटलं. हिरव्यागार निसर्गरम्य अबू पर्वतामधून माझा प्रवास आता थारच्या वाळवंटाकडे सुरू झाला..
राजस्थानची इकॉनॉमी ट्रिप : पुष्कर
जोधपूरहून निघालेली ट्रेन वाळवंटी प्रदेश मागे सोडून आता हिरव्यागार अरवली पर्वतरांगेत प्रवेश करत होती. कुठे मैलो न् मैल पसरलेलं रखरखीत वाळवंट तर कुठे भव्य पहाड, कुठे पाण्याचे भव्य तलाव.... किती वैविध्य आहे राजस्थानच्या भूमीत. आज पुष्करला आपण जातोय. राजस्थानला येणारा पर्यटक हा राजवाडे, महाल, किल्ले बघण्यासाठी येत असतो. पण यापैकी काहीही नसलेलं हे छोटसं पुष्कर आपलं अस्तित्व टिकवून आहे ते इथल्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक परंपरेमुळे. पुष्करला जाण्यासाठी ट्रेन्स फार कमी आहेत. त्यामुळे मला अजमेरहून पुष्करला वेगळ्या वाहनानं जावं लागणार होतं. दुपारी साडे बारा वाजता अजमेर स्टेशनला पोहोचलो. तिथून रिक्षाने बस स्टॉप गाठला. इथून पुष्करसाठी खूप गाड्या असतात. एक गाडी लागलेलीच होती. पण गर्दी प्रचंड होती. काय करावं, हा विचार करत मी तसाच आत घुसलो. पाठीवर मोठी बॅग, हातात कॅमेऱ्याची बॅग आणि आणखी एक छोटी बॅग घेऊन मी कसातरी घुसलो होतो खरा; पण बसमध्ये पाय ठेवायलाही जागा नव्हती. अजमेरहून पुष्करपर्यंत फक्त 13 किमीचा प्रवास होता. पुढच्या पाच मिनटांत मी बॅग वर टाकून कोपऱ्यात उभं राहण्यासाठी कशीबशी जागा मिळवली. आता इतक्या वर्षांच्या मुंबई लोकलचा अनुभव इथे कामी आला. एव्हढ्यात बोलता बोलता कळलं, की आज गुरूपौर्णिमा आहे. म्हणूनच बसमध्ये एवढी गर्दी होती. मलाही बरं वाटलं. चांगल्या मुहूर्तावर आपण अशा तीर्थक्षेत्राला जातोय.
काही मिनिटांत बस शहराच्या बाहेर पडली आणि डोंगरातून नागमोडी वळणांवरून धावू लागली. डोंगरावरून पुष्करचा तलाव आणि त्याबाजूचं छोटसं शहर स्पष्ट दिसतं. खिडकीतून वाकून वाकून मी बघत होतो. तेवढ्यात कंडक्टर तिकिट तिकिट करत आला. आपल्याकडे कंडक्टर आणि ड्रायव्हर खाकी गणवेषात असतात. राजस्थानमध्ये मात्र त्यांना कुठलाही गणवेश नसतो. अजमेर ते पुष्कर बसचं तिकिट फक्त 20 रुपये आहेे.
अजमेर आणि पुष्कर या दोन शहरांच्या मध्ये हा अरवलीचा नाग पर्वत आहे. याचं वैशिष्ट्य बघा, याच्या एका बाजूला अजमेर शरीफ दर्गा आहे. जगभरातल्या मुस्लिम बांधवांचं हे श्रद्धास्थान! तर दुसऱ्या बाजूला आहे, हिंदूंचं पवित्र तीर्थक्षेत्र बह्मराज पुष्कर. अरवलीचा हा नाग पर्वत या दोन संस्कृती आणि दोन धर्मांना असा घट्ट धरुन उभा आहे.
बस स्टॉपवर उतरल्यावर तर सण असल्याचा फील येतो ना अगदी तसंच माझं झालं. गुरुपौर्णिमा असल्याने गर्दीच गर्दी होती. या गर्दीत राजस्थानच्या ग्रामीण भागातून आलेले भाविक जास्त होते. पुष्करमध्ये राहण्यासाठी मोठमोठी हॉटेल्स, हॉस्टेल्स, डॉर्मिटरीज् उपलब्ध आहेत. मी ज्या हॉस्टेलमध्ये थांबणार होतो ते अगदी पुष्कर तलावाच्या समोरच होतं. मी नेहमी प्रमाणे मस्त चालत निघालो.
मोठ्ठाले किल्ले, राजेशाही महाल बघून आल्यावर या शहराचं वेगळेपण पावलोपावली जाणवत होतं. खरंच सुंदर शहर आहे पुष्कर. तीन बाजूंना पर्वतरांगा, एका बाजूला थरचं वाळवंट! इथे दरवर्षी कार्तिक महिन्यात पुष्कर उंट मेला (पुष्करची उंट यात्रा) भरतो. गारेगार हवा, छोट्या छोट्या गल्ल्या, निवांत किंबहुना जरा आळसावलेलेच वाटतील असे इथले सर्वसामान्य लोक, कपाळावर मोठं भस्म लावलेले अनेक संप्रदायांचे साधू आपल्याला पुष्करच्या गल्ल्यांमध्ये दिसतात.
या सगळ्या साधूंची नजर असते परदेशी पर्यटकांवर. परदेशी पर्यटकही या साधूंसोबत राहतात. हे साधू यांना किती ज्ञान देत असतील, कुणाला माहित! पण घाटावर बसून एकत्र सुट्टा मारण्याची मजा ते एकत्र बसून घेतात. पण तरीही एक नक्की... "कुछ तो खास है यहां की हवामें..!" युरोप अमेरिकेतले लोक उगीच इथे महिनोन्महिने इथे राहत नाहीत.
हॉस्टेलवर पोहोचल्यावर मी ज्या रूममध्ये राहणार होतो, तिथे आधीच एक परदेशी मुलगा आला होता. त्याला हाय..हॅलो म्हटलं आणिक आवरुन बाहेर पडलो. समोरच पुष्करचा तलाव आणि त्याच्या 52 घाटांवर जिकडे पाहावं तिकडे गर्दीच गर्दी. इथलं पाणी गंगेसमान पवित्र मानलं जातं. तलावात डुबकी मारली, की पापं नाहीशी होतात, अशी भाविकांची श्रद्धा आहे. मी कधी पापं केलीच नाहीत त्यामुळे डुबकी मारण्याचा प्रश्नच नव्हता. असो.
हिंदूंच्या तीर्थक्षेत्रांमध्ये ब्रह्मदेवाचं मंदिर असणारं पुष्कर हे एकमात्र ठिकाण आहे. पद्मपुराणातल्या वर्णनानुसार ब्रह्मदेवानं इथे येऊन यज्ञ केला. एका आख्यायिकेनुसार ब्रह्मदेवाच्या कमलपुष्पातून एक पाकळी खाली पडली, तिथे हा तलाव निर्माण झाला. एकूणच इथला माहौल कुंभमेळ्यासारखा असतो. प्रयागला जसं 'तीर्थराज' म्हटलं जातं, तसंच पुष्करला 'पुष्करराज' नावानंही ओळखलं जातं. रामायणातही पुष्करचा उल्लेख आहे. विश्वामित्र इथेच तपश्चर्येला बसलेले असताना मेनकेनं त्यांची तपस्या भंग केली होती. अशा अनेक कथा या तलावाबाबत ऐकायला मिळतात. बुद्ध स्तुप आणि चंद्रगुप्ताच्या मुद्रांवरही पुष्करचा उल्लेख आढळतो.
आता जाऊयात ब्रह्मदेवाच्या एकमेव मंदिरात. तसं ब्रह्माचं एक मंदिर इंडोनेशियात असल्याचं वाचलं होतं. पण भारतीयांसाठी हेच एकमेव ब्रह्माचं मंदिर आहे. पद्मपुराणात सांगितल्याप्रमाणे जगतकल्याणासाठी ब्रह्मानं यज्ञ करायचं ठरवलं. त्यासाठी ते पुष्करला आले; पण काही कारणांमुळे त्यांची पत्नी सावित्री वेळेवर पोहोचू शकली नाही. यज्ञ पूर्ण करण्यासाठी तर पत्नी उपस्थित असणं, आवश्यक होतं. त्यामुळे त्यांनी गुर्जर समाजातील गायत्री देवी यांच्याशी विवाह केला. पण थोड्याच वेळात तिथे सावित्री देवी पोहोचल्या. झालेला प्रकार कळल्यानंतर त्या प्रचंड संतापल्या आणि त्या रागातच त्यांनी ब्रह्मदेवाला शाप दिला, की "देवता असूनही तुमची पुष्कर वगळता कुठेही पूजा होणार नाही. जो कोणी तुमचं मंदिर बांधण्याचा प्रयत्न करेल त्याचा सर्वनाश होईल."
ब्रह्माचं पुष्करमध्ये एकमेव मंदिर असण्यामागे ही एक आख्यायिका! बायकोच्या रागापासून देवही सुटले नाही हेच खरं..
ब्रह्माच्या मंदिरामागेच उंच पहाडावर त्यांच्या पत्नी सावित्री यांचंही मंदिर आहे. पण त्यासाठी अनेक पायऱ्या चढण्याची तयारी असेल तरच जावं.
काशी मथुरेच्या घाटांप्रमाणे पुष्कर फिरण्याची एक वेगळीच मजा आहे. भारताच्या विविधतेचे सगळे रंग जणू या पहाडांच्यामध्ये येऊन स्थिरावलेत. कुठे टोपलीतला साप बाहेर काढून खेळ दाखवणारे गारुडी.
तर कुठे दीन चेहरा करून बसलेले भिकारी दिसतात. घाटावरच्या श्राद्धाच्या पिंडाला शिवण्यासाठी कावळ्यांचे जत्थे तर तयारच असतात. आपल्या लौकिक परलौकिक इच्छांची पूर्ती करणाऱ्या गायी पुष्करच्या रस्त्यावर शांत बसून असतात. इतक्या सगळ्या धार्मिक विधींचा प्रसाद या गायींच्याच पोटात जाणार असतो.
पुष्करमध्ये फिरण्यासाठी काही प्लॅन करण्याची गरज नाही. सगळं एकमेकांना जोडलेलं आहे. पुष्कर सरोवराच्या बाजूलाच शहरात किमान 500 मंदिरं आहेत. औरंगजेबानं या शहरातली अनेक मंदिरं उध्वस्त केली. तरीही आजही पुष्करच्या कुठल्याही गल्लीबोळात गेलात तरी तुम्हाला मंदिर दिसणारंच. त्या सगळ्यांचा इथे उल्लेख करणं आणि त्यांच्याबद्दल लिहिणं अशक्य आहे. पण राम लक्ष्मण मंदिर हे त्यातल्या त्यात खास आहे. कारण राम मंदिर आपल्याला बऱ्याच ठिकाणी आढळतं. पण राम लक्ष्मणाचं मंदिर क्वचितच आढळतं. लग्न झालेल्या जोडप्याचं देवदर्शन असो, की एखाद्याचं श्राद्ध. सगळे विधी पुष्करमध्ये नेमानं होतात. ब्रह्म मंदिर आणि सरोवराच्या घाटांवरून आता मार्केटमध्ये जाऊया. पुष्करचं मार्केटही इथल्या संस्कृतीसारखं रंगीत आहे. राजस्थानी कलाकुसरीच्या सगळ्या वस्तू... विशेष म्हणजे उंटाच्या चामड्याच्या बॅग्ज, शूज्, पर्स इथे मिळतात. फक्त खिसा थोडा गरम ठेवावा लागतो.
मार्केट फिरल्यावर पुन्हा संध्याकाळी घाटावर आलो. एका झाडाखाली देवीची मूर्ती होती. तिथे काही परदेशी लोकांसह एक आजोबा नगारा वादन करत होते. त्यांचा हा नित्यक्रम असल्याचं कळलं. थोड्यावेळाने अंधार पडला, त्यावेळी घाटावर आरती सुरू झाली. मोठाल्या निरंजनांनी ब्रह्म घाट उजळून निघाला.
घाटाच्या पलीकडच्या बाजूला पंजाबी बांधवांचा गुरुद्वारा आहे. गुरु नानक आणि गुरु गोविंद सिंग यांच्या पुष्कर भेटीचं प्रतिक म्हणजे हा गुरुद्वारा. गोड पंजाबी भजनं ऐकून मन शांत झालं. तिथेच लंगरमध्ये प्रसादरुपी जेवणाचा आस्वाद घेतला.
गुरुद्वारातून बाहेर पडल्यावर मी हॉस्टेलकडे निघालो. आता दुकानांची आवराआवर चालू होती. पुष्करमध्ये मिठाईची दुकानंही खूप आहेत आणि त्यात मोठ्या आवडीनं खाल्ला जातो, तो इथला मालपुआ.. भल्या मोठ्या कढईतल्या पाकात मालपुआ ठेवलेला असतो. मुंबईतला मालपुआ तुटता तुटत नाही. इथला मात्र तोंडात टाकल्या टाकल्या विरघळतोच.
रात्री 9 च्या सुमारास मी हॉस्टेलवर आलो. माझा परदेशी रुममेटही होताच. तो नेमक्या कोणत्या देशातला होता ते मला आठवत नाही. युरोपातला होता एवढं नक्की. इकडच्या तिकडच्या गप्पा मारल्यावर मी त्याला आपला पर्मनंट प्रश्न विचारला. कसा आहे इंडिया? वगैरे.
त्यावर त्यानं फारच प्रामाणिक उत्तर दिलं.
"इंडियात लोकांना गोऱ्या लोकांचं इतकं का आकर्षण आहे कळत नाही. आम्ही खूप सारे पैसे खर्च करून इथे येतो. पण लोक धड रस्त्यावरुन चालूही देत नाही. मध्येच आमच्यासोबत सेल्फी घेतात. आम्हाला एखाद्या ठिकाणी शांत बसायचं असेल, तर तिथेही एकांत मिळत नाही. बाकी लोकांचा तसा फार वाईट अनुभव नाही; पण काही वेळा लूटमार करण्याचाही प्रयत्न होतो."
तो हे जे सांगत होता, त्याच्याशी मी सहमत होतो. इथल्या ट्रॅफिकविषयीही तो मस्त बोलला. "सिग्नल आहे. पोलीस उभा आहे. तरीसुद्धा लोक हॉर्न का वाजवतात?" असा प्रश्न त्याचा प्रश्न होता. त्याचं उत्तर माझ्याकडे नव्हतं. युरोपात असं काही केलं, तर थेट लायसन्स काढून घेतात म्हणे.इथलं तिखट जेवण आणि जेवणाचे प्रकार मात्र त्याला खूप आवडले.
आमचं बोलणं सुरू असतानाच त्याला भिंतीवर पाल दिसली. मिनी क्रोकडाईल..असं म्हणत त्याने ती हातात पकडली. ते बघून एखादी भारतीय मुलगी किती जोरात किंचाळली असती विचार करा. मी मात्र त्याचा फोटो काढला. त्याने नंतर ती पाल खिडकीतून बाहेर सोडली.
आता मी माझ्या या विदेशी मित्राला गुड नाईट म्हटलं आणि झोपायची तयारी केली.
काही मिनिटांत बस शहराच्या बाहेर पडली आणि डोंगरातून नागमोडी वळणांवरून धावू लागली. डोंगरावरून पुष्करचा तलाव आणि त्याबाजूचं छोटसं शहर स्पष्ट दिसतं. खिडकीतून वाकून वाकून मी बघत होतो. तेवढ्यात कंडक्टर तिकिट तिकिट करत आला. आपल्याकडे कंडक्टर आणि ड्रायव्हर खाकी गणवेषात असतात. राजस्थानमध्ये मात्र त्यांना कुठलाही गणवेश नसतो. अजमेर ते पुष्कर बसचं तिकिट फक्त 20 रुपये आहेे.
अजमेर आणि पुष्कर या दोन शहरांच्या मध्ये हा अरवलीचा नाग पर्वत आहे. याचं वैशिष्ट्य बघा, याच्या एका बाजूला अजमेर शरीफ दर्गा आहे. जगभरातल्या मुस्लिम बांधवांचं हे श्रद्धास्थान! तर दुसऱ्या बाजूला आहे, हिंदूंचं पवित्र तीर्थक्षेत्र बह्मराज पुष्कर. अरवलीचा हा नाग पर्वत या दोन संस्कृती आणि दोन धर्मांना असा घट्ट धरुन उभा आहे.
बस स्टॉपवर उतरल्यावर तर सण असल्याचा फील येतो ना अगदी तसंच माझं झालं. गुरुपौर्णिमा असल्याने गर्दीच गर्दी होती. या गर्दीत राजस्थानच्या ग्रामीण भागातून आलेले भाविक जास्त होते. पुष्करमध्ये राहण्यासाठी मोठमोठी हॉटेल्स, हॉस्टेल्स, डॉर्मिटरीज् उपलब्ध आहेत. मी ज्या हॉस्टेलमध्ये थांबणार होतो ते अगदी पुष्कर तलावाच्या समोरच होतं. मी नेहमी प्रमाणे मस्त चालत निघालो.
मोठ्ठाले किल्ले, राजेशाही महाल बघून आल्यावर या शहराचं वेगळेपण पावलोपावली जाणवत होतं. खरंच सुंदर शहर आहे पुष्कर. तीन बाजूंना पर्वतरांगा, एका बाजूला थरचं वाळवंट! इथे दरवर्षी कार्तिक महिन्यात पुष्कर उंट मेला (पुष्करची उंट यात्रा) भरतो. गारेगार हवा, छोट्या छोट्या गल्ल्या, निवांत किंबहुना जरा आळसावलेलेच वाटतील असे इथले सर्वसामान्य लोक, कपाळावर मोठं भस्म लावलेले अनेक संप्रदायांचे साधू आपल्याला पुष्करच्या गल्ल्यांमध्ये दिसतात.
या सगळ्या साधूंची नजर असते परदेशी पर्यटकांवर. परदेशी पर्यटकही या साधूंसोबत राहतात. हे साधू यांना किती ज्ञान देत असतील, कुणाला माहित! पण घाटावर बसून एकत्र सुट्टा मारण्याची मजा ते एकत्र बसून घेतात. पण तरीही एक नक्की... "कुछ तो खास है यहां की हवामें..!" युरोप अमेरिकेतले लोक उगीच इथे महिनोन्महिने इथे राहत नाहीत.
हॉस्टेलवर पोहोचल्यावर मी ज्या रूममध्ये राहणार होतो, तिथे आधीच एक परदेशी मुलगा आला होता. त्याला हाय..हॅलो म्हटलं आणिक आवरुन बाहेर पडलो. समोरच पुष्करचा तलाव आणि त्याच्या 52 घाटांवर जिकडे पाहावं तिकडे गर्दीच गर्दी. इथलं पाणी गंगेसमान पवित्र मानलं जातं. तलावात डुबकी मारली, की पापं नाहीशी होतात, अशी भाविकांची श्रद्धा आहे. मी कधी पापं केलीच नाहीत त्यामुळे डुबकी मारण्याचा प्रश्नच नव्हता. असो.
हिंदूंच्या तीर्थक्षेत्रांमध्ये ब्रह्मदेवाचं मंदिर असणारं पुष्कर हे एकमात्र ठिकाण आहे. पद्मपुराणातल्या वर्णनानुसार ब्रह्मदेवानं इथे येऊन यज्ञ केला. एका आख्यायिकेनुसार ब्रह्मदेवाच्या कमलपुष्पातून एक पाकळी खाली पडली, तिथे हा तलाव निर्माण झाला. एकूणच इथला माहौल कुंभमेळ्यासारखा असतो. प्रयागला जसं 'तीर्थराज' म्हटलं जातं, तसंच पुष्करला 'पुष्करराज' नावानंही ओळखलं जातं. रामायणातही पुष्करचा उल्लेख आहे. विश्वामित्र इथेच तपश्चर्येला बसलेले असताना मेनकेनं त्यांची तपस्या भंग केली होती. अशा अनेक कथा या तलावाबाबत ऐकायला मिळतात. बुद्ध स्तुप आणि चंद्रगुप्ताच्या मुद्रांवरही पुष्करचा उल्लेख आढळतो.
आता जाऊयात ब्रह्मदेवाच्या एकमेव मंदिरात. तसं ब्रह्माचं एक मंदिर इंडोनेशियात असल्याचं वाचलं होतं. पण भारतीयांसाठी हेच एकमेव ब्रह्माचं मंदिर आहे. पद्मपुराणात सांगितल्याप्रमाणे जगतकल्याणासाठी ब्रह्मानं यज्ञ करायचं ठरवलं. त्यासाठी ते पुष्करला आले; पण काही कारणांमुळे त्यांची पत्नी सावित्री वेळेवर पोहोचू शकली नाही. यज्ञ पूर्ण करण्यासाठी तर पत्नी उपस्थित असणं, आवश्यक होतं. त्यामुळे त्यांनी गुर्जर समाजातील गायत्री देवी यांच्याशी विवाह केला. पण थोड्याच वेळात तिथे सावित्री देवी पोहोचल्या. झालेला प्रकार कळल्यानंतर त्या प्रचंड संतापल्या आणि त्या रागातच त्यांनी ब्रह्मदेवाला शाप दिला, की "देवता असूनही तुमची पुष्कर वगळता कुठेही पूजा होणार नाही. जो कोणी तुमचं मंदिर बांधण्याचा प्रयत्न करेल त्याचा सर्वनाश होईल."
ब्रह्माचं पुष्करमध्ये एकमेव मंदिर असण्यामागे ही एक आख्यायिका! बायकोच्या रागापासून देवही सुटले नाही हेच खरं..
ब्रह्माच्या मंदिरामागेच उंच पहाडावर त्यांच्या पत्नी सावित्री यांचंही मंदिर आहे. पण त्यासाठी अनेक पायऱ्या चढण्याची तयारी असेल तरच जावं.
काशी मथुरेच्या घाटांप्रमाणे पुष्कर फिरण्याची एक वेगळीच मजा आहे. भारताच्या विविधतेचे सगळे रंग जणू या पहाडांच्यामध्ये येऊन स्थिरावलेत. कुठे टोपलीतला साप बाहेर काढून खेळ दाखवणारे गारुडी.
तर कुठे दीन चेहरा करून बसलेले भिकारी दिसतात. घाटावरच्या श्राद्धाच्या पिंडाला शिवण्यासाठी कावळ्यांचे जत्थे तर तयारच असतात. आपल्या लौकिक परलौकिक इच्छांची पूर्ती करणाऱ्या गायी पुष्करच्या रस्त्यावर शांत बसून असतात. इतक्या सगळ्या धार्मिक विधींचा प्रसाद या गायींच्याच पोटात जाणार असतो.
पुष्करमध्ये फिरण्यासाठी काही प्लॅन करण्याची गरज नाही. सगळं एकमेकांना जोडलेलं आहे. पुष्कर सरोवराच्या बाजूलाच शहरात किमान 500 मंदिरं आहेत. औरंगजेबानं या शहरातली अनेक मंदिरं उध्वस्त केली. तरीही आजही पुष्करच्या कुठल्याही गल्लीबोळात गेलात तरी तुम्हाला मंदिर दिसणारंच. त्या सगळ्यांचा इथे उल्लेख करणं आणि त्यांच्याबद्दल लिहिणं अशक्य आहे. पण राम लक्ष्मण मंदिर हे त्यातल्या त्यात खास आहे. कारण राम मंदिर आपल्याला बऱ्याच ठिकाणी आढळतं. पण राम लक्ष्मणाचं मंदिर क्वचितच आढळतं. लग्न झालेल्या जोडप्याचं देवदर्शन असो, की एखाद्याचं श्राद्ध. सगळे विधी पुष्करमध्ये नेमानं होतात. ब्रह्म मंदिर आणि सरोवराच्या घाटांवरून आता मार्केटमध्ये जाऊया. पुष्करचं मार्केटही इथल्या संस्कृतीसारखं रंगीत आहे. राजस्थानी कलाकुसरीच्या सगळ्या वस्तू... विशेष म्हणजे उंटाच्या चामड्याच्या बॅग्ज, शूज्, पर्स इथे मिळतात. फक्त खिसा थोडा गरम ठेवावा लागतो.
मार्केट फिरल्यावर पुन्हा संध्याकाळी घाटावर आलो. एका झाडाखाली देवीची मूर्ती होती. तिथे काही परदेशी लोकांसह एक आजोबा नगारा वादन करत होते. त्यांचा हा नित्यक्रम असल्याचं कळलं. थोड्यावेळाने अंधार पडला, त्यावेळी घाटावर आरती सुरू झाली. मोठाल्या निरंजनांनी ब्रह्म घाट उजळून निघाला.
घाटाच्या पलीकडच्या बाजूला पंजाबी बांधवांचा गुरुद्वारा आहे. गुरु नानक आणि गुरु गोविंद सिंग यांच्या पुष्कर भेटीचं प्रतिक म्हणजे हा गुरुद्वारा. गोड पंजाबी भजनं ऐकून मन शांत झालं. तिथेच लंगरमध्ये प्रसादरुपी जेवणाचा आस्वाद घेतला.
गुरुद्वारातून बाहेर पडल्यावर मी हॉस्टेलकडे निघालो. आता दुकानांची आवराआवर चालू होती. पुष्करमध्ये मिठाईची दुकानंही खूप आहेत आणि त्यात मोठ्या आवडीनं खाल्ला जातो, तो इथला मालपुआ.. भल्या मोठ्या कढईतल्या पाकात मालपुआ ठेवलेला असतो. मुंबईतला मालपुआ तुटता तुटत नाही. इथला मात्र तोंडात टाकल्या टाकल्या विरघळतोच.
रात्री 9 च्या सुमारास मी हॉस्टेलवर आलो. माझा परदेशी रुममेटही होताच. तो नेमक्या कोणत्या देशातला होता ते मला आठवत नाही. युरोपातला होता एवढं नक्की. इकडच्या तिकडच्या गप्पा मारल्यावर मी त्याला आपला पर्मनंट प्रश्न विचारला. कसा आहे इंडिया? वगैरे.त्यावर त्यानं फारच प्रामाणिक उत्तर दिलं.
"इंडियात लोकांना गोऱ्या लोकांचं इतकं का आकर्षण आहे कळत नाही. आम्ही खूप सारे पैसे खर्च करून इथे येतो. पण लोक धड रस्त्यावरुन चालूही देत नाही. मध्येच आमच्यासोबत सेल्फी घेतात. आम्हाला एखाद्या ठिकाणी शांत बसायचं असेल, तर तिथेही एकांत मिळत नाही. बाकी लोकांचा तसा फार वाईट अनुभव नाही; पण काही वेळा लूटमार करण्याचाही प्रयत्न होतो."
तो हे जे सांगत होता, त्याच्याशी मी सहमत होतो. इथल्या ट्रॅफिकविषयीही तो मस्त बोलला. "सिग्नल आहे. पोलीस उभा आहे. तरीसुद्धा लोक हॉर्न का वाजवतात?" असा प्रश्न त्याचा प्रश्न होता. त्याचं उत्तर माझ्याकडे नव्हतं. युरोपात असं काही केलं, तर थेट लायसन्स काढून घेतात म्हणे.इथलं तिखट जेवण आणि जेवणाचे प्रकार मात्र त्याला खूप आवडले.
आमचं बोलणं सुरू असतानाच त्याला भिंतीवर पाल दिसली. मिनी क्रोकडाईल..असं म्हणत त्याने ती हातात पकडली. ते बघून एखादी भारतीय मुलगी किती जोरात किंचाळली असती विचार करा. मी मात्र त्याचा फोटो काढला. त्याने नंतर ती पाल खिडकीतून बाहेर सोडली.
आता मी माझ्या या विदेशी मित्राला गुड नाईट म्हटलं आणि झोपायची तयारी केली.
राजस्थानची इकॉनॉमी ट्रिप : जोधपूर
जैसलमेर ते जोधपूर.... थरचं तप्त वाळवंट, मैलोन् मैल झाडांचं आणि माणसांचं अस्तित्वच दिसत नाही, असा हा मरुस्थलाचा प्रदेश.
पुराणातल्या आख्यायिकांनुसार कधाकाळी या वाळवंटात समुद्र होता. प्रभू श्रीरामांनी अग्नीबाण मारल्यानं समुद्राचं वाळवंट बनलं. ज्या जमिनीवर बाजरीशिवाय काहीही उगवत नाही, जिथे वर्षभरात पाऊस झालाच तर तो चुकून एकदा किंवा फारतर दोनदा होतो, पाण्याची पातळी खोल होत जाते, जगण्यात रंगच नाही की काय... असं वाटू लागतं- असा हा प्रदेश! पाच तास ट्रेनच्या प्रवासात अंगावर वाळू साचू लागते, तेव्हा आपल्याला इथल्या लोकांचं जगणं खऱ्या अर्थी उमगत जातं. किती रुक्ष आणि रंगहीन आहे हे जीवन...असं वाटून जातं. आणि मग तुम्ही जोधपूर शहरात पाय ठेवता...अन् कळतं, की आपल्या धकाधकीच्या बेगडी जीवनापेक्षा इथल्या लोकांचं जगणंच जास्त रंगीत आहे. बॅग पाठीवर लटकावून प्लॅटफॉर्मवरुन चालतानाच "जोधपूर स्टेशन पर पधारे सभी यात्रीयों का स्वागत" अशी अनाऊंसमेंट होते...दुसऱ्याच मिनिटाला... "केसरीया बालम..आओंनीसा... पधारों म्हारे देस" चे गहिरे स्वर कानावर पडतात आणि सगळी मरगळ क्षणात दूर होते. मारवाडचं प्रवेशद्वार जोधपूर आपली गळाभेट घेत स्वागत करतं. राजस्थानच्या स्वर्णासमान भासणाऱ्या सोनेरी वाळवंटात नीलम मण्यासारखं चमकणारं हे निळंशार शहर. ब्लू सिटी जोधपूर.
पाच तासांच्या प्रवासानंतर दुपारी बारा वाजता जोधपूरला पोहोचलो. मी प्रवासात खाणं टाळतो. त्यामुळे आता भूक लागली होती. आधी एक रेस्टॉरन्ट शोधलं. स्टेशनपासून जेमतेम शंभर पावलांवरच्या एका रेस्टॉरंटमध्ये मी गेलो. जोधपूरच्या मारवाडी जेवणाचा सुवास तिथे दरवळत होता. त्यामुळे माझी भूक अधिकच खवळली. काही मिनिटांतच समोर गरमागरम बाजरीची भाकरी, कढी, वाटीमध्ये तूप आणि कसलीशी भाजी आली. वेटरला विचारल्यावर त्याने ही पंचकुटाची भाजी असल्याचं सांगितलं. मी नाव ऐकूनच फार न बोलता गपगुमान खायला लागलो. आपल्या नेहमीच्या भाज्यांपेक्षा या भाजीची चव निराळीच. एकूणच इथल्या खाण्यात प्रेमाचा गोडवा आणि रखरखत्या उन्हाचा झणझणीतपणासुद्धा आहे. दोन भाकरींचा फडशा पाडल्यावर मनःशांती लाभली.
बाजरीची भाकरी हे मारवाडचं मुख्य अन्न. अत्यंत कमी पाणी आणि भरपूर सूर्यप्रकाशात बहरणारं हे पीक मारवाडसाठी वरदान आहे. १५४३ साली शेहशाह सुरी मारवाड काबिज करण्यासाठी ८० हजारांच्या सैन्यानिशी चाल करुन आला. राजा मालदेव यांचं ५० हजार सैन्य महिनाभर बाजरीची भाकरी आणि बाटी खाऊन मोठ्या जोमाने शेरशाहाच्या सैन्याला धूळ चारत होतं. महिनाभरानंतर शेरशहाचं सैन्य क्षीण झालं. पण युद्धकलेत पारंगत शेरशाहानं एकदाची राठौडांना मात दिली. "खुदा का शुक्र है किसी तरह युद्ध में विजय हासिल हो गई। वरना मैंने तो मुठ्ठी भर बाजरेके कारण हिंदुस्तानकी बादशाहदतही खो दी होती" ही शेरशहाची त्यावेळची प्रतिक्रिया म्हणजे मारवाडच्या बाजरीचा गौरवच आहे.
हातावर बडीशेप घेत गूगल मॅपवर मी माझ्या हॉस्टेलचं म्हणजे मी जिथे राहणार होतो, ते ठिकाण शोधलं. बरोबर दोन किमीचा रस्ता.. पोटभर जेवल्यानं तरतरी आलीच होती. पाच तासाच्या प्रवासाने पायही आखडले होते. म्हटलं, चला 20 मिनिटांत चालत जाऊ.. बॅग पाठीला लटकावली आणि निघालो..
मोठाले रस्ते, शहरात वाहनंच वाहनं अगदी पुण्याची आठवण यावी, अशीच. पण गर्दी फार नाही, शिवाय सिग्नल पाळणारे आणि हेल्मेट कम्पलसरी घालणारे लोक दिसत होते. थोडं पुढे गेल्यावर जोधपूर हायकोर्ट लागलं. सलमान खान इथेच कोर्टाच्या वाऱ्या करत असे. त्याकाळात हायकोर्ट हे लोकांसाठी पर्यटनस्थळच असे. यातला गमतीचा भाग सोडून द्या.
मी एका मोठ्या गेटमधून प्रवेश केला. या गेेटच्या आतमध्ये बाजारपेठ आहे. जुनी घरं आणि गजबजलेलं मार्केट.. या गेटच्या (याला इथे परकोटा म्हणतात) आत जुनं शहर आहे. याच्या बाहेर वाढलं ते नवीन जोधपूर. मी हॉस्टेलवर आलो. हे हॉस्टेल मेहेरानगड किल्ल्याच्या अगदी पायथ्याशी होतं. दीड वाजत आला होता. घाईघाईत आवरुन मी रिसेप्शनवर बसेलल्या मुलाला विचारलं " किले पे जाने के लिए रिक्षा मिलेगी ?"
तो म्हणाला "भाईसाहब, पिछेवाली गली से सिधे उपर जाईएं ना। दस मिनट में पोहोच जाओगे." पण मी खरंच खूप दमलो होतो. त्यामुळे रिक्षानेच जावं, असं वाटत होतं. ते ओळखत तो म्हणाला, " रिक्षासे जाना है तो जाईएं लेकिन रिक्षावाले नही आये तो rapido app डाऊनलोड कर लिजिए. बाईकवाले आ जायेंगे और कम पैसे में आपको घुमायेंगे।"
मी तात्काळ rapido app डाऊनलोड केलं. फार वेळ नसल्याने गड चढायला सुरुवात केली. थोडा त्रास झाला पण पोहोचलो. मेहेरानगडावरुन जोधपूर निळंशार दिसतं. इथल्या प्रखर उन्हामुळे या शहराला 'सन सिटी' या नावानेही ओळखलं जातं. उन्हापासून बचावासाठीच इथल्या घरांना निळा रंग देण्याची प्रथा पडली. काही वर्षांतच 'सन सिटी'सोबतच 'ब्लू सिटी' ही जोधपूरची नवी ओळख बनली.
इ.स. 1459 मध्ये राव जोधा यांनी या शहराची पहिली वीट रचली. त्यांच्या नावावरूनच या शहराला जोधपूर नाव पडलं. राजा रणमल यांच्या 25 मुलांपैकी एक होते राव जोधा. जोधपूरचे 15 वे शासक बनल्यावर त्यांना मंडोरचा किल्ला असुरक्षित वाटू लागला. त्यामुळे त्यांनी तात्काळ मंडोरपासून 9 किमीवर एका पहाडावर मेहरानगडाची उभारणी केली.
1459 ला सुरु झालेलं किल्ल्याचं काम महाराज जसवंत सिंह यांच्या कार्यकाळात म्हणजे 17 व्या शतकाच्या मध्यात पूर्ण झालं. 125 मीटर उंचीवर पाच किमी लांब हा भव्य किल्ला एका नजरेत सामावत नाही. किल्ल्याला मुख्य सात दरवाजे आहेत आणि आठवा गुप्त दरवाजा आहे.
मेहेरानगड किल्ला हा राजस्थानच्या सगळ्यात सुंदर किल्ल्यांपैकी एक आहे. याच किल्ल्यात मोती महाल, सुख महाल, फुल महाल, शीश महाल आदी अनेक महाल आहेत. नक्षीदार दरवाजे, जाळीदार खिडक्या राजस्थानी कलाकुसरीची परंपरा टिकवून आहेत. किल्ल्यातच भव्य संग्रहालय आहे. यातल्या पालख्या, शस्त्रास्त्रं, राजे - राण्यांची वस्त्रं, इतर वस्तू यातून मारवाडचा इतिहास उलगडत जातो.
मेहेरानगड किल्ल्याची भव्यता आणि राठौडांचं शौर्य गाणारे मंगनीयार (गाणारा आणि वाद्य वाजवणारा समाज) आता बरेच आधुनिक झालेत. आता गाणी हिंदी सिनेमाची जरी वाजत असली तरी त्यांच्या सारंगीतून मारवाडचं मधूर संगीत वाहत असतं. फिरणारी बोटं आणि तारेच्या घर्षणातून निघणाऱ्या त्या स्वरांनी मला बाहेर पडण्याच्या द्वारावर काही काळ खिळवून ठेवलं.
सारंगीवाला
ज्या दरवाजातून आत गेलो, तिथून पुन्हा बाहेर पडल्यावर क्षणभर मी हताश झालो. झालं! वाटलं, आलो या जगात परत. दोन तास डोळे दिपवणाऱ्या महालाची सफर करुन बाहेर आल्यावर असं वाटणं अगदीच स्वाभाविकच होतं.
चार वाजत आले होते. इथून आता उमेद भवनला जायचं होतं. रिक्षावाल्यांना विचारलं, तर ते थेट 200 रुपये सांगत होते. हा पहिल्या दिवसापासूनचा माझा अनुभव होता. रिक्षावाले दीड-दोनशेच्या खाली इथे बोलतच नाही. इथे मला rapido app ची खूप मदत झाली. आपलं आताचं ठिकाण आणि जिथे जायचंय ते ठिकाण सेट करायचं. लगेच आजूबाजूला असलेले रजिस्टर्ड बाईकवाले (rapido app वरचे बाईकर्स... ज्यांचा अॅपवर 'कॅप्टन' असा उल्लेख असतो) आपल्या नंबरवर फोन करतात. एका मिनिटात मला फोन आला. आणि कॅप्टन पाचव्या मिनिटाला समोर हजर झाला. त्याने मला एक हेल्मेट दिलं. फक्त समोरच्यालाच नाही तर मागे बसलेल्या व्यक्तीलाही हेल्मेट कम्पलसरी आहे. तिथले लोक हे सगळे नियम पाळतात, हे विशेष! मेहरानगडहून आम्ही बाईकने निघालो. शहरातून सुसाट वेगाने जात असताना माझ्या या सारथ्याशी गप्पाही झाल्या. हा मुलगा एलआयसीची कामं करतो. सोबतच, तो बाईकवरुन फिरवायची कामंही करतो. उमेद भवनबद्दल त्याला विचारल्यावर "मैं वहां कभी नही गयाI" असं प्रामाणिक उत्तर त्याने दिलं. उमेद भवनपर्यंत 39 रुपये बिल झालं. मी त्याला म्हटलं, "अर्धा तास थांब, तू मला इथून परत जसवंत थाडालाही घेऊन जा". तोही तयार झाला. उमेद भवनला 4.30 ला पोहोचलो. 30 रुपयाचं तिकिट काढून मी उमेद भवन पॅलेसच्या आत शिरलो.
उमेद भवन
मेहरानगडापासून सहा किमी अंतरावर चित्तर पहाडावर उभारलेलं हे उमेद भवन जगातल्या सगळ्यांत मोठ्या खासगी महलांपैकी एक! 1943 साली हा पॅलेस बांधून पूर्ण झाला. महाराजा उमेद सिंह यांनी हा पॅलेसला उभारला. म्हणून याचं नाव 'उमेद भवन'! उमेद सिंह यांचे वंशज या पॅलेसचे मालक आहेत. यामध्ये 347 खोल्या आहे. जोधपूरचं ताज हॉटेल याच पॅलेसमध्ये आहे. काही भागात संग्रहालय आहे. इथल्या शोभेच्या वस्तू, वेगवेगळी घड्याळं यांचं सुंदर कलेक्शन पाहण्याजोगं. समोरच विंटेज कारचं प्रदर्शनही आहे. बाहेरुन उमेद भवन मोठं दिसतं, पण यातला खूप कमी भाग पर्यटकांसाठी खुला आहे. त्यामुळे अर्धा पाऊण तासात मी बाहेरही पडलो.
आता मला जायचं होतं, जसवंत थाडाला आणि तिथून परत हॉस्टेलवर. 100 रुपयांत बाईकवाला दोस्त मला हे सगळं फिरवणार होता. हेच जर मी रिक्षाने फिरलो असतो, तर त्याने 300 रुपयांपेक्षा कमी घेतले नसते. अर्थात 100 रुपये ही आमची ऑफलाईन डील होती.
जयवंत थाडा
संगमरवरात बनलेलं शुभ्र जसवंत थाडा ही राजपरिवरातल्या लोकांच्या अंत्यविधीची जागा. महाराजा सरदार सिंह यांनी 1899 साली जोधपूरचे महाराज जसवंत सिंह (दुसरे) यांच्या स्मृतीप्रीत्यर्थ हे स्मारक उभारलं. या आधी राज परिवारातील सदस्याच्या मृत्यूनंतर मंडोरमध्ये अंत्यसंस्कार व्हायचे. हे स्मारक बनवण्यासाठी त्याकाळी जवळपास 3 लाख रुपये खर्च आला होता.
साधारण 6 वाजताच्या संधीप्रकाशात बाईकवाल्या मित्रानं मला परकोटाच्या आतल्या बाजारात सोडलं. जवळच माझं होस्टेल होतं. पण या मार्केटमधे मला फिरायचं होतं. गेटच्या आत आल्यावर मी तिथेच उतरलो.
रात्रीच्या प्रकाशात चमचमणारं घंटाघर आणि भलं मोठ्ठं रंगीबेरंगी मार्केट. अँटिक पीसेस्, शोभेच्या वस्तू, लाकडी कलाकुसरीच्या वस्तू यांची रेलचेल होती. एका बाजूला चहा पकोड्यांची हॉटेल्स, हातगाड्यांवरचे पाणी पतासे (पाणी पुरी), एकूणच मजाच मजा...
मी राजस्थानला जाणार म्हटल्यावर माझ्याकडे आधीच बांधणी दुपट्टा, बांधणी साडी, लहेरीया दुपट्टा, हाताने विणलेले दुपट्टे याची फर्माईश आलेली होतीच. आता ही सगळी यादी कुणाकुणाची आहे ते मी सांगणार नाही. काही गोष्टी सिक्रेट बऱ्या असतात.
बांधणी दुपट्टा हा एका धाग्यामध्ये बांधून ठेवलेला असतो. दुकानदारानं मोठ्ठ्या गठ्ठ्यातून एक दुपट्टा काढला. माझ्यासमोरच त्यानं ते धागे केळ्याची साल काढावी, तसे एकमेकांपासून तोडले. माझ्याकडे बघत हसून म्हणाला "इसे कहते है बंधेज का जादू..."
दुपट्टे आणि साड्यांसोबतच बंद गळ्यांचे कोट ही जोधपूरची खरी ओळख. आपल्याकडे लग्नात जोधपुरी कोट मोठ्या हौशीनं घातला जातो. शिवाय जोधपूरच्या चादरीही प्रसिद्ध आहेत. ओझं सोबत घेणं मला शक्य नव्हतं, त्यामुळे मी तो मोह टाळला.
मार्केटमधून बाहेर पडतानाच बाजूला पानी पतासेवाला होता. इथल्या पाणी पुरीच्या पुऱ्या या खास गव्हाच्या पिठाच्या असतात. जाड आणि तेवढ्याच चवदारही. मुंबईत मिळणारी पुरी ही मैद्याची आणि पातळ असते. इथला पाणीपुरीतला चाट मसाला तर अप्रतिमच. विशेष म्हणजे त्याने एकामागोमाग एक 9 पुऱ्या दिल्या. माझंं पोट अगदी भरायलाच आलं होतं. मला वाटलं, किमान आता हा किमान 30 रुपये घेईल. मी 50 ची नोट त्याच्या हातात दिली. त्याने चक्क मला 40 रुपये परत दिले. 10 रुपयात पोटभर पाणीपुरी.. त्यामुळे पुन्हा जोधपुरला येण्याचं एक कारणच मला मिळालं "पाणीपुरी".
जोधपूरची खास ओळख इथली मावा कचोरी. ही प्रचंड गोड असते. मी गोड फार खात नाही, पण जोधपूरला आल्यावर मावा कचोरी तर खाल्लीच पाहिजे. पाणीपुरीवाल्याला विचारल्यावर त्याने समोरच्या चौकात मावा कचोरी मिळते, असं सांगितलं. न राहवून मी ते दुकान गाठलंच.
साजूक तुपात तळलेली कचोरी भल्यामोठ्या पाकाच्या पातेल्यात बुडवून बाहेर काढतात आणि मध्ये छेद देऊन त्यावर ड्रायफ्रूट्स टाकून देतात. एकच कचोरी मला पुरे झाली होती. पण प्लेटमध्ये दोन होत्या, म्हणून मी दुसरीही संपवली. तिथून बाहेर पडलो, तेव्हा नऊ वाजून गेले होते. बाहेर दुकानांची आवराआवर सुरु झाली होती. दिवसभर मस्त फिरल्याचं आणि महत्वाचं म्हणजे. खरेदी उत्तम झाल्याचं समाधान होतं. हॉस्टेल गाठून बॅग पॅक करुन झोपलो. कारण उद्या सकाळीच पुष्करसाठी निघायचं होतं.
सकाळी मी जोधपूर स्टेशन गाठलं. जोधपूर - इंदोर गाडी बरोबर 7.20 मिनिटांनी निघाली. अरवलीच्या पर्वतात वसलेल्या उदयपूर, माऊंट अबूनंतर जैसलमेरचं थर वाळवंट तिथून मारवाडी जोधपूर. आता पुन्हा जोधपूरवरुन अरवलीच्या पर्वतरांगांत मी प्रवेश करत होतो. एक प्रदक्षिणा पूर्ण झाल्याचं समाधान मनात भरुन आलं होतं...
राजस्थानची इकॉनॉमी ट्रिप : जैसलमेर
स्टेशनवरच्या कलकलाटानं माझी अचानक झोपमोड झाली. डोळे मिचकावत ट्रेनच्या टपाकडे बघताना मला आठवलं, की आपण जैसलमेरला जातोय. अप्पर बर्थवरून खाली डोकावलो तर सगळं चित्र बदलेलं होतं. गाडी मारवाडमध्ये पोहोचली होती. ट्रेनमधल्या लोकांची बोली, पेहराव सगळंच नवीन वाटत होतं. सीटवर वाळूचा हलकासा थर साचायला सुरुवात झालेली. वरच्या सीटवरून खाली अर्धा लोंबकाळत मी भल्या मोठ्या देहाच्या पिळदार मिशा असलेल्या काकांना विचारलं "चाचा कौनसा स्टेशन है?"
त्यांना माझा प्रश्नच कळला नसावा. ते फक्त माझ्याकडे बघत होते.. पण त्यांच्या शेजारचा माणूस म्हणाला "जोधपूर आया है "
सकाळचे साडे सात होत होते. अजून जवळपास पाच तासानंतर जैसलमेर..
झोपावं म्हटलं, तर आता झोप लागेल, असं वाटत नव्हतं. गाडी 15 मिनिटांनी जैसलमेरकडे निघाली. सव्वा नऊच्या दरम्यान मी वरच्या सीटवरुन खाली उतरलो. तेव्हा ट्रेनमध्ये वाळूचा मोठा थर तयार झाला होता. खिडकीतून बाहेर बघतो तर विस्तीर्ण वाळवंट... मध्येच कुठेतरी एखादं झाड किंवा गुडघ्याएवढी काटेरी झुडपं.. वाळवंटातून भरधाव वेगाने ट्रेन धावत होती. इथले लोक आणि बाहेरचं वाळवंट बघून मला राजस्थानला आल्याचा खराखुरा फील आला..
साडेदहाच्या सुमाराला ट्रेन 'रामदेवडा' स्टेशनवर आली. सगळ्यांनी आपापल्या बॅग घेऊन उतरायची तयारी सुरू केली. मला वाटलं, काही लोक उतरतील. पण हळूहळू ट्रेनमधले सगळेच लोक उतरायला लागले. पाहिलं तर, जवळपास अख्खी ट्रेन याच स्टेशनवर रिकामी झाली. खिडकीतूनच एकाला हाक मारत मी विचारलं.. "यह ट्रेन आगे जैसलमेर जायेगी ना?"त्यावर त्याने होकारार्थी मान डोलावली. आता मला जरा भीतीच वाटू लागली. स्टेशनवरची गर्दीही ओसरली आणि इकडे डब्यातही मी एकटाच उरलो. ट्रेन सुरू झाली. अशावेळी तुमच्या मनात जे काही अभद्र विचार येतील ते माझ्याही मनात सुरू झाले. मी ताडकन उठून शेजारच्या डब्यात गेलो. तिथेही कुणीच नव्हतं. अगदी कोपऱ्यावरच्या सीटवर दोन माणसं दिसली. मी पटकन मागे फिरून माझ्या दोन्ही बॅगा घेऊन दुसऱ्या डब्यातल्या त्या लोकांजवळ येऊन बसलो. ते सहा लोकांचं कुटुंब होतं. जैसलमेरपर्यंत ते सोबत असल्यानं माझ्या जीवात जीव आला.
ट्रेन रामदेवडा गावात का रिकामी झाली याचं उत्तर मला त्यांच्या बोलण्यातून मिळालं. रामदेवडा हे इथल्या लोकांचं तीर्थक्षेत्रच आहे.. जसं आपण स्वामी समर्थ किंवा गजानन महाराजांना मानतो अगदी तशीच श्रद्धा या लोकांची रामदेव बाबांप्रती आहे. (हे रामदेव बाबा आपले योगावाले नाहीत.) रामदेव बाबांनी साडे सहाशे वर्षांपूर्वी समाज उद्धाराचं काम केलं. जाती प्रथेविरोधात आवाज उठवला. गोर गरीबांना दलितांना मंदिराची दारं उघडली. रामदेव बाबांचा जन्म बाडमेर जिल्ह्यातला. आणि समाधी पोखरणजवळच्या या रामदेवडा गावात!
इच्छापूर्ती झाल्यास इथे देवाला जीवंत घोडे अर्पण केले जातात.. मंदिर समितीनं या घोड्यांसाठी खास व्यवस्था केलेली आहे. विविध जातीच्या या घोड्यांची इथे काळजी घेतली जाते. मी ते सगळं ऐकून थक्क झालो. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जसा शोषितांच्या हक्कासाठी लढले. तसंच रामदेव बाबा साडे सहाशे वर्षांआधी दीन दुबळ्यांचा आवाज बनले.
बाहेर जोरात वारं सुटलं... त्यामुळे आम्ही दारं खिडक्या बंद केल्या. तरीही सीटवर आणि अंगावर वाळूच वाळू झाली. सकाळी 11 च्या सुमारास श्री भादरिया लाठी या नावाचं स्टेशन आलं. या स्टेशनवर एक जण आमच्या डब्यात चढला. सगळ्यांमध्ये मी त्याला वेगळा वाटल्यानं माझ्याशेजारी येऊन बसला. माझ्या पेहरावावरून त्याला मी फिरायला आलोय हे कळलं. आमच्यात संवाद सुरू झाला.
"कहां से आये हो"?
मी म्हणालो "मुंबई"
तो क्या देखोगे जैसलमेरमें?
"आज तो तनोट जाना है। कल शहर घूम लूंगा"।
" अच्छा है!" असं उत्तर आलं.
मी मोठ्या उत्सुकतेनं विचारलं, की या वाळवंटात लोक राहतात कसे?
त्यावर तो म्हणाला "देखो, दिखता तो यह बंजर है लेकिन एक महिने बाद यहा आओगे तो यहा बाजरे की खेती होगी!"
मी विचारलं "पानी का क्या हाल है..? तो म्हणाला "पानी तो है, बोअरवेल को अच्छा पानी आता है।"
मला क्षणभर आपला उन्हाळ्यातला दुष्काळ आठवला.
मी सहजच बोलून गेलो.. "राजस्थान बडा ही सुंदर है।"
"हफ्ताभर घुमने आओगे तो अच्छाही लगेगा" गालातला गालात हसत त्याने मला शाब्दिक चिमटा काढला. तो म्हणाला त्यात तथ्यही होतं. दोन तीन तासातच मी वाळुने त्रासून गेलो. तिथे आयुष्य काढणं महत्कठिणच..
बघता बघता साडे बारा वाजले.. गाडी जैसलमेर स्टेशनवर आली होती. सगळ्यांचा निरोप घेऊन मी स्टेशनच्या बाहेर पाय ठेवला.. रामायणातल्या सुवर्ण लंकेसारखं अख्खं सोनेरी शहर माझ्या डोळ्यांसमोर होतं. आपण कोणत्या वेगळ्याच जगात आलोय की काय असा क्षणभर भास व्हावा..
रिक्षावाल्यांच्या कलकलाटाने मी भानावर आलो.. ज्या हॉस्टेलचं बुकिंग केलं होतं, तिथे जाण्यासाठी रिक्षा केली.. रिक्षातून जातानाही जैसलमेर नजरेत भरत होत.. आज हवेमध्ये वाळूच वाळू होती. जसं आपल्याकडे धुकं असतं ना तशीच मार्च ते ऑगस्टपर्यंत या भागात वाळू असते.. रिक्षावाल्याला विचारल्यावर "इसे आँधी कहेते है", एवढंच उत्तर त्याने दिलं. आखीव रेखीव रस्ते, सोनेरी रंगाची नक्षीदार घरं, कुठे रस्त्याच्या दुतर्फा सजलेली रंगीबेरंगी दुकानं तर कुठे चौकाचौकातल्या गाड्यांवरती मोठ्या प्रेमानं खिलवला जाणारा दाल पकवान. कुठे गरमागरम कचोरी तर कुठे पाणीपुरीचे ठेले.. बघता बघता मी सुवर्ण किल्ल्याच्या समोर आलो..
मी याच किल्ल्यात पुढचे दोन दिवस राहणार होतो. तुम्ही म्हणाल किल्ल्यात कसं राहणार? तर ते मी तुम्हाला उद्या जैसलमेर किल्ला आणि या शहराविषयीच्या पुढच्या ब्लॉगमध्ये सांगणार आहे. तूर्तास मी याच किल्ल्यात असलेल्या हॉस्टेलवर चेक इन केलं.
"तनोट जाना है। अभी बस मिल जायेगी?" मी रिसेप्शनच्या मुलाला विचारलं.
तो म्हणाला "हां मिल जायेगी! यहा किले के पिछेही बस स्टॉप है, 3 बजे एक बस जाती है और दुसरी 4 बजे.."
मी घड्याळात बघितलं 1 वाजला होता. तीनची बस पकडायची ठरवलं. पटकन सगळं आवरून अर्धा तास आराम केला. बॅगेत फळं होती. ती खाल्ल्यावर बरं वाटलं. दोन वाजता छोट्या बॅगेत कपडे भरून मी स्टेशनला निघालो. आजची रात्र मला तनोट मध्येच घालवायची होती. आता हे तनोट काय आहे?
तर मंडळी, तनोट हे भारत पाकिस्तानच्या सीमेवरचं शेवटचं गाव आहे. जैसलमेर शहरापासून 125 किमी अंतरावर तनोट गावात देवीचं मंदिर आहे. इथल्या तनोट देवीच्या कृपाशीर्वादाचा चमत्कार म्हणावा, असा इतिहास आहे. या मंदिराची देखभाल बीएसएफचे जवान करतात. आणखी बरंच काही तुम्हाला पुढे कळेलच.
तूर्तास मी जैसलमेरच्या बस स्टॉपवर पोहोचलो. दररोज दुपारी 3 आणि 4 वाजता बसेस तनोटला जातात. पण त्या रात्री परत येत नाहीत. देवीच्या दर्शनासाठी आलेल्या सर्व भाविकांची राहण्या खाण्याची व्यवस्था बीएसएफचे जवानच करतात. ते सुद्धा विनाशुल्क... सैन्यतळावर...आणि तेही भारत पाकिस्तानच्या सीमेवर. हा सगळा अनुभव घेण्याची माझी इच्छा आज पूर्ण होणार होती. बरोबर तीन वाजता बस निघाली. मात्र बसमध्ये पाय ठेवायलाही जागा उरली नाही.
खचाखच भरलेल्या बसमध्ये पुढच्याच चौकात एक बीएसएफचा जवान चढला. जवान बघितल्यावर मला खूप भारी वाटलं. बहुधा त्यालाही तनोटलाच जायचं होतं.. पण बसमधले लोक त्याला उभं राहायलाही जागा देत नव्हते. मी पटकन त्याला माझ्या सीटवर बसायचा आग्रह केला. तो हसत हसत नको म्हणाला. पण मी त्याला बसवलंच..
मी विचारलं "कहां जा रहे हो?"
"तनोट" बोलण्यावरून आणि कपड्यांवरच्या नावावरून तो बंगाली आहे हे मला कळलं..
त्यानंही विचारलं "आप कहा जा रहे हो?"
मी म्हटलं "आपके यहां तनोट माता के दर्शन करने!"
त्याला ते ऐकून बरं वाटलं. मोठ्या आपुलकीने तो म्हणाला, "रात आरती होने के बाद मिलना मुझे"
जैसलमेर शहरातून बस बाहेर पडली आणि रामगड रस्त्यावर धावू लागली. शहराच्या जवळच सहा किमीवर बडा बाग बस स्टॉप लागला. खिडकीतून बाहेर बघितल्यावर बडा बागच्या प्रसिद्ध छत्र्या नजरेस पडल्या.
या छत्र्यांबद्दल मी बरंच वाचलं होतं. 'गुलामी' सिनेमात याच बडा बागच्या छत्र्यांच्या समोरचं, अनिता राज आणि मिथुन चक्रवर्तीचं
"जिहाल-ए-मस्ती मकुन-ब-रन्जिश,
बहाल-ए-हिज्रा बेचारा दिल है।
सुनाई देती है जिसकी धड़कन
तुम्हारा दिल या हमारा दिल है।"
हे गाणं आठवलं. बसच्या टपावरुन ते दोघे खाली येऊन फिरस्त्यांच्या तांड्यावर ते गाणं ऐकायला येऊन बसतात. आत्ता इथे मात्र मला बसमधून उतरून तिथे जाता येणार नव्हतं कारण इथे बस फक्त पाच मिनिटंच थांबते.. हे गाणं आपल्या सगळ्यांना आवडतंच. त्या लोकेशनची उत्सुकता होतीच.. ती अशी अनेपेक्षितपणे पूर्ण झाली..
हा थोडा फिल्मी परिचय झाला.. पण ही 'बडी बाग' म्हणजे कधीकाळी राजा महाराजांची स्मशानभूमी होती. राज घराण्यातल्या कोणाचाही मृत्यू झाला, की त्याचे अंत्यसंस्कार करून तिथे एक छत्री उभारली जायची. आज मात्र 'बडी बाग' ही टुरिस्ट प्लेस बनलीय. सिनेमाचं शूटिंग, प्री वेडिंग किंवा साधा सेल्फी घ्यायलाही लोक 'बडा बाग'मध्ये येतात..
'बडा बाग'वरून बस सुसाट निघाली. अजून 120 किमी अंतर पार करायचं होतं. बाहेर वाळवंटात वारं जोरात वाहत होतं. कदाचित वादळाची शक्यता होती. आपला जवान गाढ झोपला. मध्येच उठून त्यानं मला बसायचा आग्रह केला, पण मी बसलो नाही. खिडकीतून मी हा सगळा परिसर न्याहाळत होतो. थारच्या या वाळवंटात राहायचं म्हणजे सोपं काम नाही. उन्हाळ्यात पारा इथे 48 अंशांपर्यंत जातो आणि हिवाळ्यात 5 अंशापर्यंत खाली! वाळवंटात फिरणाऱ्या गायी आणि हरणं बघून मला चर्रर्र झालं. इथल्या लोकांचं जगणं अक्षरशः काटेरी वाळवंटासारखं आहे..
मध्ये रामगड नावाचं गाव येऊन गेलं. तिथे बस थोडी रिकामी झाली. आता आपण तनोटच्या अगदी जवळ आलोय. पण त्याआधी 7 किमीवर घंटियाली मातेचं मंदिर लागतं. इथे बस 10 मिनिटांसाठी थांबली.
तनोट माता आणि घंटियाली माता या बहिणी आहेत अशी इथल्या लोकांची श्रध्दा आहे. या दोन देवींमुळे जैसलमेरची सीमा पाकिस्तानी सैन्य काबिज करू शकलं नाही, अशीही श्रद्धा इथल्या लोकांमध्ये आणि सैनिकांमध्ये आहे.
1965 सालच्या युद्धात पाकिस्तानी सैन्यानं या मंदिराची तोडफोड केली. पण थोड्याच वेळात ते सैनिक एकमेकांमध्ये भांडू लागले आणि गोळ्या झाडून त्यांनी एकमेकांचे जीव घेतले. तोडफोड करणारा एकही पाकिस्तानी सैनिक जीवंत परत गेला नाही. त्यानंतर काही पाकिस्तानी सैनिकांनी घंटियाली मातेचा साजश्रृंगार उतरवण्याचा प्रयत्न केला. तेव्हा लगेच त्यांची दृष्टी गेली. हा इतिहास त्या भग्न मूर्तींच्या रुपात मंदिरात आजही अनुभवता येतो.
बसमध्ये उरलेले सगळे जण हे तनोटला जाणारे होते. आम्ही पुन्हा बसमध्ये बसलो तेव्हा तो जवान माझ्या शेजारी बसला. त्याला माझं कौतुक वाटत होतं, की दोन तास उभं राहून त्यानं मला जागा दिली. तो स्वत:बद्दल सांगू लागला.
"दो साल हो गए यहां पोस्टिंग है, यहां ड्युटी करना बहोत मुश्किल है। अभी बस डेढ साल बचा है। उसके बाद बिवी बच्चों के साथ रहूंगा।"
हे सगळं सांगताना त्याचा चेहरा कमालीचा खुलला होता. आपल्या घरापासून... माणसांपासून अशा कठीण परिसरात दिवसरात्र गस्त घालणं, किती मोठी गोष्ट आहे ही... एवढ्यात बस तनोट बीएसएफ चेक पोस्टच्या गेटसमोर येऊन थांबली..
संध्याकाळचे साडेपाच वाजत आले. अरुणाचल प्रदेशात उगवलेला सूर्य जैसलमेरमधल्या या थारच्या वाळवंटात विसावताना पाहण्याचं भाग्य मला लाभलं होतं..
तनोट मातेविषयी काय सांगू आणि किती सांगू असं होतं.. हे सारं भ्रम, अफवा, दंतकथा किंवा अंधश्रद्धा वगैेरे आहेत, असं काही जण म्हणतील. पण हे सूर्यप्रकाशाइतकं स्वच्छ सत्य आहे. कारण या प्रसंगाचे साक्षीदार भारताचे जवानच नाहीत तर पाकिस्तानचेही जवान आहेत. मरुभूमीवरचा हा महत्कठीण प्रसंग म्हणजे भारतीय सैनिकांच्या अतुल्य साहसासोबतच तनोट देवीच्या आशीर्वादाचं आणि चमत्काराचंही सोनेरी पान आहे. सीमेवरचं शेवटचं गाव तनोट गाव... या गावातल्या तनोट देवीची ही अविश्वसनीय कथा.
"हथियारोंका जवाब हम हथियारोंसे देंगे।" माजी पंतप्रधान लाल बहाद्दूर शास्त्री यांनी जाहीर भाषणात पाकिस्तानला चेतावनी दिली. 1965 साली भारत आणि पाकिस्तानमध्ये युद्ध पेटलं. अमेरिका आणि चीनची चापलुसी करणाऱ्या पाकिस्तानकडे त्या युद्धात बराच आधुनिक शस्त्रसाठा होता. इकडे तीन वर्षांपूर्वीच भारतानं चीनशी कडवी झुंज दिली होती, त्यात दुष्काळानं जनता हैराण होती. अशावेळी भारताला हे युद्ध लढावं लागलं. या सगळ्या घडामोडीमध्ये राजस्थानच्या सीमेवर असं काही अद्भूत घडत होतं, की पाकिस्तानच्या पायाखालची वाळू सरकली..
1965 च्या युद्धात पाकिस्तानचं लक्ष्य जरी काश्मीर होतं तरी गुजरातच्या भूज पर्यंतची सीमा धगधगत होती. अशातच पाकिस्तानने आपल्या तोफांची तोंडं तनोट गावाकडे वळवली. तोफांचा मारा इतका प्रचंड होता, की मंदीर परिसरातच 450 बॉम्ब टाकण्यात आले. युद्धात पॅटर्न टॅन्क, मीडियम आर्टिलरी, पील्ड आर्टिलरी, लाईट मॉर्टर्स, आणि हॉविट्सरचा वापर केला जात होता. पाकिस्तानी टॅन्कमधून बॉम्ब निघत होते, पण जिथे बॉम्ब पडत ते फुटत मात्र नव्हते. याच फ्रस्ट्रेशनमध्ये पाकिस्तानी सैन्यानं 450 बॉम्ब टाकले, मात्र चमत्कार म्हणावा, तसा एकही बॉम्ब फुटला नाही.
हेच ते न फुटलेले बॉम्ब
त्या दिवशी तनोटमध्ये 8 सैनिक झाडाखाली थांबले होते, ते आठही सैनिक तो अद्भूत प्रसंग आपल्या डोळ्यांनी पाहत होते. सैनिकांच्या शेजारी येऊन पडणारे बॉम्ब काही साधे नव्हते, त्यातला एक जरी फुटला असता तरी सैनिकांचं वाचणं मुश्किल होतं. तिकडे पाक सैनिकांना कळतच नव्हतं, की चार भिंती आणि झाडामध्ये अशी काय शक्ती आहे की एकही बॉम्ब फुटू नये?, भारताने असं कुठलं तंत्र विकसीत केलंय? या प्रश्नाने त्यांची उद्विग्नता वाढत होती. बाजूच्या परिसरातही पाकिस्तानी सैन्यानं बॉम्बचा पाऊस पाडला. पण परिणाम शून्य.. कोणाला साधं खरचटलंही नाही की साधा खड्डाही पडला नाही, तब्बल तीन हजार बॉम्ब तनोट देवीच्या मंदिर आणि आजूबाजूच्या परिसरात डागले गेले होते, हे नंतर मोजल्यावर कळलं. त्यातले काही बॉम्ब आजही मंदिरात ठेवण्यात आले आहेत. अनेक लोक यामध्ये विज्ञान शोधतील. पण ते बॉम्ब किती शक्तीशाली आहेत, हे शत्रूला माहित होतं. म्हणूनच युद्धानंतर पाकिस्तान सैन्याचे जनरल तनोट देवीसमोर नतमस्तक झाले आणि त्यांनी देवीच्या माथ्यावर छत्रीही बसवली.
सन 828 मध्ये देवीची प्रतिष्ठापना करण्यात आली. तनोट ही चारन समुदायाच्या लोकांची वस्ती होती. ज्यांची कुलदेवी हिंगलाज देवी! पाकिस्तानच्या बलुचिस्तान प्रांतात आजही हिंगलाज देवीचं मोठं मंदिर आहे. आपल्या कोल्हापूर जिल्ह्यात गडहिंग्लजलाही या देवीचं मोठं मंदिर आहे. गडावर वसलेल्या हिंगलाज देवीमुळेच गावाला गडहिंग्लज नाव पडलंय. तर तनोटच्या चारन समुदायाची कुलदेवता हिंगलाज देवी. तिची पुढे करणी माता झाली आणि मग तिला तनोट माता नावानं ओळखलं जाऊ लागलं.. असं म्हणतात, की तनोट देवी ही हिंगलाज देवीचंच एक रूप आहे.
राजस्थानची इकॉनॉमी ट्रिप : माऊंट अबू1965 युद्धानंतर सीमा सुरक्षा बल (BSF) ची स्थापना झाली. देशाच्या आंतरराष्ट्रीय सीमेची जबाबदारी बीएसएफकडे सोपवण्यात आली. त्यामुळे तनोट माता मंदिराची जबाबदारीही बीएसएफकडे देण्यात आली. म्हणूनच मंदिरात अगदी पुजाऱ्यापर्यंत सगळे बीएसएफचे जवानच आहेत.
1971 च्या युद्धातही जे घडलं त्याला बीएसएफचे जवान देवीचा आशीर्वादच मानतात. तनोटच्या शेजारी 10 किमीवर लोंगेवाला आऊटपोस्ट आहे. 71 साली पाकिस्ताननं लोंगेवालामार्गे भारतात घुसण्याचा प्रयत्न केला. जवळपास 3 ते 4 दिवस लोंगेवालापासून तनोटवर शेलिंग सुरू होतं. 4 डिसेंबरच्या त्या रात्री लोंगेवाला आऊटपोस्टवर 23 पंजाबच्या एक तुकडीचे फक्त 120 सैनिक तैनात होते. समोरून पाकिस्तानचे 2 हजार सैनिक चाल करून येत होते, त्यांच्याकडे 90च्या आसपास टॅन्क आणि ट्रक होते. आपल्या मुठभर सैनिकांच्या वीरतेसोबत ही श्रद्धा ही कामी आली. सैनिकांच्या म्हणण्यानुसार तनोट मातेच्या आशीर्वादानेच पाकिस्तानकडे चाल करून आलेले टॅन्क वाळवंटात फसायला लागले. भारतीय वायूसेनेच्या हंटर विमानांनी या टॅन्कवर बॉम्ब टाकले. पाकिस्तानचे 90 ट्रक आणि टॅन्क जागेवरच उध्वस्त झाले. यात पाकिस्तानचे 200 सैनिक मारले गेले. अर्थात या सगळ्या गोष्टी मान्य करणं किंवा न मान्य करणं हा प्रत्येकाचा वैयक्तिक विषय. पण बीएसएफची देवीवर नितांत श्रद्धा आहे आणि म्हणूनच 1971 च्या युद्धानंतर इथे तनोट विजय स्तंभ उभारण्यात आलाय
जरा आता दुसरी बाजू बघुया. बॉम्ब वाळूमध्ये पडल्यानंतर ते फुटण्याची आणि फुटल्यावर हानी होण्याची शक्यता कमी असते. म्हणूनच अणुचाचणीसाठी पोखरणसारख्या वाळवंटी भागाची निवड करण्यात आली होती. पण हा वरचा तर्क मान्य केला तर गल्फ देशांच्या सीमांना कुठलाच धोका नसता. 3 हजार बॉम्बपैकी एकही बॉम्ब मंदिरावर, शेजारच्या झाडावर, झाडाखालच्या सैनिकावर कसा पडला नाही. हा प्रश्नही आहे.
'बॉर्डर'सिनेमात ज्या विहिरीजवळ बॉम्ब पडतात, ती विहीरही मंदिराच्या समोरच आहे. या सिनेमाचं चित्रिकरणही तनोट आणि लोंगेवाला परिसरातच झालंय. 'बॉर्डर' सिनेमात विहीर आणि तनोट माता मंदिराची दृश्यं आपण पाहिली असतील.
तर्क शोधायचा असेल तर आपण कुठलेही तर्क लावू शकतो. पण या मंदिरात येऊन विसावणं, हा विलक्षण अनुभव आहे. ज्या झाडाखाली सैनिक थांबले होते त्या झाडाला लोक रूमालात नाणं बांधून नवस मागतात. इच्छा पूर्ण झाली, की लोक तो रूमाल सोडायला पुन्हा परत येतात.
तनोट मातेची आरती हा एक विलक्षण अनुभव असतो, एक तासभर चालणारी ही आरती वीर रसानं ओतप्रोत असते. आणखी एक महत्वाचं, मंदिराच्या सभामंडपातच पीर बाबांची समाधी आहे. हिंदू मुस्लिम असं इथे काहीच वेगळं नाही. हे पीर बाबा देवीचे सेवक होते असं म्हणतात.
आता योगायोग म्हणाल तर ते पण ठीक आहे. आपल्या घरापासून रणरणत्या उन्हात वाळवंटात आपण 5 मिनटंही तग धरू शकत नाही. अशा प्रदेशात तनोट माता सैनिकांची आई आहे. शेवटी श्रद्धा अंधश्रद्धेच्या मधली रेषा हीच आस्था असते. हीच आस्था माणसाला जगण्याचं बळ देते.
संध्याकाळी आरती झाल्यावर सगळ्या भाविकांनी मिलिटरी कॅन्टिनमध्ये जेवण केलं. फक्त 80 रुपयात पोटभर जेवण...
जेवल्यानंतर गेस्ट हाऊसमध्ये भाविकांनी गर्दी केली. गेस्ट हाऊसची जबाबदारी असलेल्या जवानाने कुटुंब आणि महिला यांना आधी रुम्स दिल्या. त्यानंतर इतरांना गादी आणि चादर देऊन गेस्ट रुमच्या गच्चीवर झोपायला सांगितलं. अत्यंत हवेशीर गच्चीवर गादी टाकून मी तसाच पडलो. दिवसभराची धावपळ आणि 500 किमीचा प्रवास आणि त्यानंतर तनोटला आल्याचं समाधान.. सगळे विचार मनात चालू असताना मी कधी झोपलो मलाच कळलं नाही.
दुसऱ्या दिवशी सकाळीच पाच वाजता पुन्हा देवीची आरती. पुन्हा तोच विलक्षण अनुभव.. खूप सारी उर्जा देणारा..
सकाळी साडेसहा वाजता मी आणि काही भाविक चेक पोस्टच्या बाहेर पडलो. परतीच्या मार्गाला.....
आपणही कधी जैसलमेरला गेलात तर एकदा या परिसरात नक्की जा. चॅटिंग केल्याशिवाय ज्यांना २ मिनटंही राहावत नाही अशांनी शक्यतो या परिसरात जाणं टाळावं. कारण बीएसएनएलशिवाय कुठलंही सिमकार्ड इथे चालत नाही, आणि तुमच्याकडे बीएसएनएल नाही हे मला माहित आहे.
असो, सकाळी ७ वाजता जैसलमेरकडे मी निघालो.. खूप सारी ऊर्जा घेऊन..
आज मला जैसलमेर फिरायचं होतं.
त्यांना माझा प्रश्नच कळला नसावा. ते फक्त माझ्याकडे बघत होते.. पण त्यांच्या शेजारचा माणूस म्हणाला "जोधपूर आया है "
सकाळचे साडे सात होत होते. अजून जवळपास पाच तासानंतर जैसलमेर..
झोपावं म्हटलं, तर आता झोप लागेल, असं वाटत नव्हतं. गाडी 15 मिनिटांनी जैसलमेरकडे निघाली. सव्वा नऊच्या दरम्यान मी वरच्या सीटवरुन खाली उतरलो. तेव्हा ट्रेनमध्ये वाळूचा मोठा थर तयार झाला होता. खिडकीतून बाहेर बघतो तर विस्तीर्ण वाळवंट... मध्येच कुठेतरी एखादं झाड किंवा गुडघ्याएवढी काटेरी झुडपं.. वाळवंटातून भरधाव वेगाने ट्रेन धावत होती. इथले लोक आणि बाहेरचं वाळवंट बघून मला राजस्थानला आल्याचा खराखुरा फील आला..
साडेदहाच्या सुमाराला ट्रेन 'रामदेवडा' स्टेशनवर आली. सगळ्यांनी आपापल्या बॅग घेऊन उतरायची तयारी सुरू केली. मला वाटलं, काही लोक उतरतील. पण हळूहळू ट्रेनमधले सगळेच लोक उतरायला लागले. पाहिलं तर, जवळपास अख्खी ट्रेन याच स्टेशनवर रिकामी झाली. खिडकीतूनच एकाला हाक मारत मी विचारलं.. "यह ट्रेन आगे जैसलमेर जायेगी ना?"त्यावर त्याने होकारार्थी मान डोलावली. आता मला जरा भीतीच वाटू लागली. स्टेशनवरची गर्दीही ओसरली आणि इकडे डब्यातही मी एकटाच उरलो. ट्रेन सुरू झाली. अशावेळी तुमच्या मनात जे काही अभद्र विचार येतील ते माझ्याही मनात सुरू झाले. मी ताडकन उठून शेजारच्या डब्यात गेलो. तिथेही कुणीच नव्हतं. अगदी कोपऱ्यावरच्या सीटवर दोन माणसं दिसली. मी पटकन मागे फिरून माझ्या दोन्ही बॅगा घेऊन दुसऱ्या डब्यातल्या त्या लोकांजवळ येऊन बसलो. ते सहा लोकांचं कुटुंब होतं. जैसलमेरपर्यंत ते सोबत असल्यानं माझ्या जीवात जीव आला.
ट्रेन रामदेवडा गावात का रिकामी झाली याचं उत्तर मला त्यांच्या बोलण्यातून मिळालं. रामदेवडा हे इथल्या लोकांचं तीर्थक्षेत्रच आहे.. जसं आपण स्वामी समर्थ किंवा गजानन महाराजांना मानतो अगदी तशीच श्रद्धा या लोकांची रामदेव बाबांप्रती आहे. (हे रामदेव बाबा आपले योगावाले नाहीत.) रामदेव बाबांनी साडे सहाशे वर्षांपूर्वी समाज उद्धाराचं काम केलं. जाती प्रथेविरोधात आवाज उठवला. गोर गरीबांना दलितांना मंदिराची दारं उघडली. रामदेव बाबांचा जन्म बाडमेर जिल्ह्यातला. आणि समाधी पोखरणजवळच्या या रामदेवडा गावात!
इच्छापूर्ती झाल्यास इथे देवाला जीवंत घोडे अर्पण केले जातात.. मंदिर समितीनं या घोड्यांसाठी खास व्यवस्था केलेली आहे. विविध जातीच्या या घोड्यांची इथे काळजी घेतली जाते. मी ते सगळं ऐकून थक्क झालो. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जसा शोषितांच्या हक्कासाठी लढले. तसंच रामदेव बाबा साडे सहाशे वर्षांआधी दीन दुबळ्यांचा आवाज बनले.
बाहेर जोरात वारं सुटलं... त्यामुळे आम्ही दारं खिडक्या बंद केल्या. तरीही सीटवर आणि अंगावर वाळूच वाळू झाली. सकाळी 11 च्या सुमारास श्री भादरिया लाठी या नावाचं स्टेशन आलं. या स्टेशनवर एक जण आमच्या डब्यात चढला. सगळ्यांमध्ये मी त्याला वेगळा वाटल्यानं माझ्याशेजारी येऊन बसला. माझ्या पेहरावावरून त्याला मी फिरायला आलोय हे कळलं. आमच्यात संवाद सुरू झाला.
"कहां से आये हो"?
मी म्हणालो "मुंबई"
तो क्या देखोगे जैसलमेरमें?
"आज तो तनोट जाना है। कल शहर घूम लूंगा"।
" अच्छा है!" असं उत्तर आलं.
मी मोठ्या उत्सुकतेनं विचारलं, की या वाळवंटात लोक राहतात कसे?
त्यावर तो म्हणाला "देखो, दिखता तो यह बंजर है लेकिन एक महिने बाद यहा आओगे तो यहा बाजरे की खेती होगी!"
मी विचारलं "पानी का क्या हाल है..? तो म्हणाला "पानी तो है, बोअरवेल को अच्छा पानी आता है।"
मला क्षणभर आपला उन्हाळ्यातला दुष्काळ आठवला.
मी सहजच बोलून गेलो.. "राजस्थान बडा ही सुंदर है।"
"हफ्ताभर घुमने आओगे तो अच्छाही लगेगा" गालातला गालात हसत त्याने मला शाब्दिक चिमटा काढला. तो म्हणाला त्यात तथ्यही होतं. दोन तीन तासातच मी वाळुने त्रासून गेलो. तिथे आयुष्य काढणं महत्कठिणच..
बघता बघता साडे बारा वाजले.. गाडी जैसलमेर स्टेशनवर आली होती. सगळ्यांचा निरोप घेऊन मी स्टेशनच्या बाहेर पाय ठेवला.. रामायणातल्या सुवर्ण लंकेसारखं अख्खं सोनेरी शहर माझ्या डोळ्यांसमोर होतं. आपण कोणत्या वेगळ्याच जगात आलोय की काय असा क्षणभर भास व्हावा..
रिक्षावाल्यांच्या कलकलाटाने मी भानावर आलो.. ज्या हॉस्टेलचं बुकिंग केलं होतं, तिथे जाण्यासाठी रिक्षा केली.. रिक्षातून जातानाही जैसलमेर नजरेत भरत होत.. आज हवेमध्ये वाळूच वाळू होती. जसं आपल्याकडे धुकं असतं ना तशीच मार्च ते ऑगस्टपर्यंत या भागात वाळू असते.. रिक्षावाल्याला विचारल्यावर "इसे आँधी कहेते है", एवढंच उत्तर त्याने दिलं. आखीव रेखीव रस्ते, सोनेरी रंगाची नक्षीदार घरं, कुठे रस्त्याच्या दुतर्फा सजलेली रंगीबेरंगी दुकानं तर कुठे चौकाचौकातल्या गाड्यांवरती मोठ्या प्रेमानं खिलवला जाणारा दाल पकवान. कुठे गरमागरम कचोरी तर कुठे पाणीपुरीचे ठेले.. बघता बघता मी सुवर्ण किल्ल्याच्या समोर आलो..
मी याच किल्ल्यात पुढचे दोन दिवस राहणार होतो. तुम्ही म्हणाल किल्ल्यात कसं राहणार? तर ते मी तुम्हाला उद्या जैसलमेर किल्ला आणि या शहराविषयीच्या पुढच्या ब्लॉगमध्ये सांगणार आहे. तूर्तास मी याच किल्ल्यात असलेल्या हॉस्टेलवर चेक इन केलं.
"तनोट जाना है। अभी बस मिल जायेगी?" मी रिसेप्शनच्या मुलाला विचारलं.
तो म्हणाला "हां मिल जायेगी! यहा किले के पिछेही बस स्टॉप है, 3 बजे एक बस जाती है और दुसरी 4 बजे.."
मी घड्याळात बघितलं 1 वाजला होता. तीनची बस पकडायची ठरवलं. पटकन सगळं आवरून अर्धा तास आराम केला. बॅगेत फळं होती. ती खाल्ल्यावर बरं वाटलं. दोन वाजता छोट्या बॅगेत कपडे भरून मी स्टेशनला निघालो. आजची रात्र मला तनोट मध्येच घालवायची होती. आता हे तनोट काय आहे?
तर मंडळी, तनोट हे भारत पाकिस्तानच्या सीमेवरचं शेवटचं गाव आहे. जैसलमेर शहरापासून 125 किमी अंतरावर तनोट गावात देवीचं मंदिर आहे. इथल्या तनोट देवीच्या कृपाशीर्वादाचा चमत्कार म्हणावा, असा इतिहास आहे. या मंदिराची देखभाल बीएसएफचे जवान करतात. आणखी बरंच काही तुम्हाला पुढे कळेलच.
तूर्तास मी जैसलमेरच्या बस स्टॉपवर पोहोचलो. दररोज दुपारी 3 आणि 4 वाजता बसेस तनोटला जातात. पण त्या रात्री परत येत नाहीत. देवीच्या दर्शनासाठी आलेल्या सर्व भाविकांची राहण्या खाण्याची व्यवस्था बीएसएफचे जवानच करतात. ते सुद्धा विनाशुल्क... सैन्यतळावर...आणि तेही भारत पाकिस्तानच्या सीमेवर. हा सगळा अनुभव घेण्याची माझी इच्छा आज पूर्ण होणार होती. बरोबर तीन वाजता बस निघाली. मात्र बसमध्ये पाय ठेवायलाही जागा उरली नाही.
खचाखच भरलेल्या बसमध्ये पुढच्याच चौकात एक बीएसएफचा जवान चढला. जवान बघितल्यावर मला खूप भारी वाटलं. बहुधा त्यालाही तनोटलाच जायचं होतं.. पण बसमधले लोक त्याला उभं राहायलाही जागा देत नव्हते. मी पटकन त्याला माझ्या सीटवर बसायचा आग्रह केला. तो हसत हसत नको म्हणाला. पण मी त्याला बसवलंच..
मी विचारलं "कहां जा रहे हो?"
"तनोट" बोलण्यावरून आणि कपड्यांवरच्या नावावरून तो बंगाली आहे हे मला कळलं..
त्यानंही विचारलं "आप कहा जा रहे हो?"
मी म्हटलं "आपके यहां तनोट माता के दर्शन करने!"
त्याला ते ऐकून बरं वाटलं. मोठ्या आपुलकीने तो म्हणाला, "रात आरती होने के बाद मिलना मुझे"
जैसलमेर शहरातून बस बाहेर पडली आणि रामगड रस्त्यावर धावू लागली. शहराच्या जवळच सहा किमीवर बडा बाग बस स्टॉप लागला. खिडकीतून बाहेर बघितल्यावर बडा बागच्या प्रसिद्ध छत्र्या नजरेस पडल्या.
या छत्र्यांबद्दल मी बरंच वाचलं होतं. 'गुलामी' सिनेमात याच बडा बागच्या छत्र्यांच्या समोरचं, अनिता राज आणि मिथुन चक्रवर्तीचं
"जिहाल-ए-मस्ती मकुन-ब-रन्जिश,
बहाल-ए-हिज्रा बेचारा दिल है।
सुनाई देती है जिसकी धड़कन
तुम्हारा दिल या हमारा दिल है।"
हे गाणं आठवलं. बसच्या टपावरुन ते दोघे खाली येऊन फिरस्त्यांच्या तांड्यावर ते गाणं ऐकायला येऊन बसतात. आत्ता इथे मात्र मला बसमधून उतरून तिथे जाता येणार नव्हतं कारण इथे बस फक्त पाच मिनिटंच थांबते.. हे गाणं आपल्या सगळ्यांना आवडतंच. त्या लोकेशनची उत्सुकता होतीच.. ती अशी अनेपेक्षितपणे पूर्ण झाली..
हा थोडा फिल्मी परिचय झाला.. पण ही 'बडी बाग' म्हणजे कधीकाळी राजा महाराजांची स्मशानभूमी होती. राज घराण्यातल्या कोणाचाही मृत्यू झाला, की त्याचे अंत्यसंस्कार करून तिथे एक छत्री उभारली जायची. आज मात्र 'बडी बाग' ही टुरिस्ट प्लेस बनलीय. सिनेमाचं शूटिंग, प्री वेडिंग किंवा साधा सेल्फी घ्यायलाही लोक 'बडा बाग'मध्ये येतात..
'बडा बाग'वरून बस सुसाट निघाली. अजून 120 किमी अंतर पार करायचं होतं. बाहेर वाळवंटात वारं जोरात वाहत होतं. कदाचित वादळाची शक्यता होती. आपला जवान गाढ झोपला. मध्येच उठून त्यानं मला बसायचा आग्रह केला, पण मी बसलो नाही. खिडकीतून मी हा सगळा परिसर न्याहाळत होतो. थारच्या या वाळवंटात राहायचं म्हणजे सोपं काम नाही. उन्हाळ्यात पारा इथे 48 अंशांपर्यंत जातो आणि हिवाळ्यात 5 अंशापर्यंत खाली! वाळवंटात फिरणाऱ्या गायी आणि हरणं बघून मला चर्रर्र झालं. इथल्या लोकांचं जगणं अक्षरशः काटेरी वाळवंटासारखं आहे..
मध्ये रामगड नावाचं गाव येऊन गेलं. तिथे बस थोडी रिकामी झाली. आता आपण तनोटच्या अगदी जवळ आलोय. पण त्याआधी 7 किमीवर घंटियाली मातेचं मंदिर लागतं. इथे बस 10 मिनिटांसाठी थांबली.तनोट माता आणि घंटियाली माता या बहिणी आहेत अशी इथल्या लोकांची श्रध्दा आहे. या दोन देवींमुळे जैसलमेरची सीमा पाकिस्तानी सैन्य काबिज करू शकलं नाही, अशीही श्रद्धा इथल्या लोकांमध्ये आणि सैनिकांमध्ये आहे.
1965 सालच्या युद्धात पाकिस्तानी सैन्यानं या मंदिराची तोडफोड केली. पण थोड्याच वेळात ते सैनिक एकमेकांमध्ये भांडू लागले आणि गोळ्या झाडून त्यांनी एकमेकांचे जीव घेतले. तोडफोड करणारा एकही पाकिस्तानी सैनिक जीवंत परत गेला नाही. त्यानंतर काही पाकिस्तानी सैनिकांनी घंटियाली मातेचा साजश्रृंगार उतरवण्याचा प्रयत्न केला. तेव्हा लगेच त्यांची दृष्टी गेली. हा इतिहास त्या भग्न मूर्तींच्या रुपात मंदिरात आजही अनुभवता येतो.
बसमध्ये उरलेले सगळे जण हे तनोटला जाणारे होते. आम्ही पुन्हा बसमध्ये बसलो तेव्हा तो जवान माझ्या शेजारी बसला. त्याला माझं कौतुक वाटत होतं, की दोन तास उभं राहून त्यानं मला जागा दिली. तो स्वत:बद्दल सांगू लागला."दो साल हो गए यहां पोस्टिंग है, यहां ड्युटी करना बहोत मुश्किल है। अभी बस डेढ साल बचा है। उसके बाद बिवी बच्चों के साथ रहूंगा।"
हे सगळं सांगताना त्याचा चेहरा कमालीचा खुलला होता. आपल्या घरापासून... माणसांपासून अशा कठीण परिसरात दिवसरात्र गस्त घालणं, किती मोठी गोष्ट आहे ही... एवढ्यात बस तनोट बीएसएफ चेक पोस्टच्या गेटसमोर येऊन थांबली..
संध्याकाळचे साडेपाच वाजत आले. अरुणाचल प्रदेशात उगवलेला सूर्य जैसलमेरमधल्या या थारच्या वाळवंटात विसावताना पाहण्याचं भाग्य मला लाभलं होतं..
तनोट मातेविषयी काय सांगू आणि किती सांगू असं होतं.. हे सारं भ्रम, अफवा, दंतकथा किंवा अंधश्रद्धा वगैेरे आहेत, असं काही जण म्हणतील. पण हे सूर्यप्रकाशाइतकं स्वच्छ सत्य आहे. कारण या प्रसंगाचे साक्षीदार भारताचे जवानच नाहीत तर पाकिस्तानचेही जवान आहेत. मरुभूमीवरचा हा महत्कठीण प्रसंग म्हणजे भारतीय सैनिकांच्या अतुल्य साहसासोबतच तनोट देवीच्या आशीर्वादाचं आणि चमत्काराचंही सोनेरी पान आहे. सीमेवरचं शेवटचं गाव तनोट गाव... या गावातल्या तनोट देवीची ही अविश्वसनीय कथा.
"हथियारोंका जवाब हम हथियारोंसे देंगे।" माजी पंतप्रधान लाल बहाद्दूर शास्त्री यांनी जाहीर भाषणात पाकिस्तानला चेतावनी दिली. 1965 साली भारत आणि पाकिस्तानमध्ये युद्ध पेटलं. अमेरिका आणि चीनची चापलुसी करणाऱ्या पाकिस्तानकडे त्या युद्धात बराच आधुनिक शस्त्रसाठा होता. इकडे तीन वर्षांपूर्वीच भारतानं चीनशी कडवी झुंज दिली होती, त्यात दुष्काळानं जनता हैराण होती. अशावेळी भारताला हे युद्ध लढावं लागलं. या सगळ्या घडामोडीमध्ये राजस्थानच्या सीमेवर असं काही अद्भूत घडत होतं, की पाकिस्तानच्या पायाखालची वाळू सरकली..
1965 च्या युद्धात पाकिस्तानचं लक्ष्य जरी काश्मीर होतं तरी गुजरातच्या भूज पर्यंतची सीमा धगधगत होती. अशातच पाकिस्तानने आपल्या तोफांची तोंडं तनोट गावाकडे वळवली. तोफांचा मारा इतका प्रचंड होता, की मंदीर परिसरातच 450 बॉम्ब टाकण्यात आले. युद्धात पॅटर्न टॅन्क, मीडियम आर्टिलरी, पील्ड आर्टिलरी, लाईट मॉर्टर्स, आणि हॉविट्सरचा वापर केला जात होता. पाकिस्तानी टॅन्कमधून बॉम्ब निघत होते, पण जिथे बॉम्ब पडत ते फुटत मात्र नव्हते. याच फ्रस्ट्रेशनमध्ये पाकिस्तानी सैन्यानं 450 बॉम्ब टाकले, मात्र चमत्कार म्हणावा, तसा एकही बॉम्ब फुटला नाही.
हेच ते न फुटलेले बॉम्बत्या दिवशी तनोटमध्ये 8 सैनिक झाडाखाली थांबले होते, ते आठही सैनिक तो अद्भूत प्रसंग आपल्या डोळ्यांनी पाहत होते. सैनिकांच्या शेजारी येऊन पडणारे बॉम्ब काही साधे नव्हते, त्यातला एक जरी फुटला असता तरी सैनिकांचं वाचणं मुश्किल होतं. तिकडे पाक सैनिकांना कळतच नव्हतं, की चार भिंती आणि झाडामध्ये अशी काय शक्ती आहे की एकही बॉम्ब फुटू नये?, भारताने असं कुठलं तंत्र विकसीत केलंय? या प्रश्नाने त्यांची उद्विग्नता वाढत होती. बाजूच्या परिसरातही पाकिस्तानी सैन्यानं बॉम्बचा पाऊस पाडला. पण परिणाम शून्य.. कोणाला साधं खरचटलंही नाही की साधा खड्डाही पडला नाही, तब्बल तीन हजार बॉम्ब तनोट देवीच्या मंदिर आणि आजूबाजूच्या परिसरात डागले गेले होते, हे नंतर मोजल्यावर कळलं. त्यातले काही बॉम्ब आजही मंदिरात ठेवण्यात आले आहेत. अनेक लोक यामध्ये विज्ञान शोधतील. पण ते बॉम्ब किती शक्तीशाली आहेत, हे शत्रूला माहित होतं. म्हणूनच युद्धानंतर पाकिस्तान सैन्याचे जनरल तनोट देवीसमोर नतमस्तक झाले आणि त्यांनी देवीच्या माथ्यावर छत्रीही बसवली.
सन 828 मध्ये देवीची प्रतिष्ठापना करण्यात आली. तनोट ही चारन समुदायाच्या लोकांची वस्ती होती. ज्यांची कुलदेवी हिंगलाज देवी! पाकिस्तानच्या बलुचिस्तान प्रांतात आजही हिंगलाज देवीचं मोठं मंदिर आहे. आपल्या कोल्हापूर जिल्ह्यात गडहिंग्लजलाही या देवीचं मोठं मंदिर आहे. गडावर वसलेल्या हिंगलाज देवीमुळेच गावाला गडहिंग्लज नाव पडलंय. तर तनोटच्या चारन समुदायाची कुलदेवता हिंगलाज देवी. तिची पुढे करणी माता झाली आणि मग तिला तनोट माता नावानं ओळखलं जाऊ लागलं.. असं म्हणतात, की तनोट देवी ही हिंगलाज देवीचंच एक रूप आहे.
राजस्थानची इकॉनॉमी ट्रिप : माऊंट अबू1965 युद्धानंतर सीमा सुरक्षा बल (BSF) ची स्थापना झाली. देशाच्या आंतरराष्ट्रीय सीमेची जबाबदारी बीएसएफकडे सोपवण्यात आली. त्यामुळे तनोट माता मंदिराची जबाबदारीही बीएसएफकडे देण्यात आली. म्हणूनच मंदिरात अगदी पुजाऱ्यापर्यंत सगळे बीएसएफचे जवानच आहेत.
1971 च्या युद्धातही जे घडलं त्याला बीएसएफचे जवान देवीचा आशीर्वादच मानतात. तनोटच्या शेजारी 10 किमीवर लोंगेवाला आऊटपोस्ट आहे. 71 साली पाकिस्ताननं लोंगेवालामार्गे भारतात घुसण्याचा प्रयत्न केला. जवळपास 3 ते 4 दिवस लोंगेवालापासून तनोटवर शेलिंग सुरू होतं. 4 डिसेंबरच्या त्या रात्री लोंगेवाला आऊटपोस्टवर 23 पंजाबच्या एक तुकडीचे फक्त 120 सैनिक तैनात होते. समोरून पाकिस्तानचे 2 हजार सैनिक चाल करून येत होते, त्यांच्याकडे 90च्या आसपास टॅन्क आणि ट्रक होते. आपल्या मुठभर सैनिकांच्या वीरतेसोबत ही श्रद्धा ही कामी आली. सैनिकांच्या म्हणण्यानुसार तनोट मातेच्या आशीर्वादानेच पाकिस्तानकडे चाल करून आलेले टॅन्क वाळवंटात फसायला लागले. भारतीय वायूसेनेच्या हंटर विमानांनी या टॅन्कवर बॉम्ब टाकले. पाकिस्तानचे 90 ट्रक आणि टॅन्क जागेवरच उध्वस्त झाले. यात पाकिस्तानचे 200 सैनिक मारले गेले. अर्थात या सगळ्या गोष्टी मान्य करणं किंवा न मान्य करणं हा प्रत्येकाचा वैयक्तिक विषय. पण बीएसएफची देवीवर नितांत श्रद्धा आहे आणि म्हणूनच 1971 च्या युद्धानंतर इथे तनोट विजय स्तंभ उभारण्यात आलाय
जरा आता दुसरी बाजू बघुया. बॉम्ब वाळूमध्ये पडल्यानंतर ते फुटण्याची आणि फुटल्यावर हानी होण्याची शक्यता कमी असते. म्हणूनच अणुचाचणीसाठी पोखरणसारख्या वाळवंटी भागाची निवड करण्यात आली होती. पण हा वरचा तर्क मान्य केला तर गल्फ देशांच्या सीमांना कुठलाच धोका नसता. 3 हजार बॉम्बपैकी एकही बॉम्ब मंदिरावर, शेजारच्या झाडावर, झाडाखालच्या सैनिकावर कसा पडला नाही. हा प्रश्नही आहे.
'बॉर्डर'सिनेमात ज्या विहिरीजवळ बॉम्ब पडतात, ती विहीरही मंदिराच्या समोरच आहे. या सिनेमाचं चित्रिकरणही तनोट आणि लोंगेवाला परिसरातच झालंय. 'बॉर्डर' सिनेमात विहीर आणि तनोट माता मंदिराची दृश्यं आपण पाहिली असतील.
तर्क शोधायचा असेल तर आपण कुठलेही तर्क लावू शकतो. पण या मंदिरात येऊन विसावणं, हा विलक्षण अनुभव आहे. ज्या झाडाखाली सैनिक थांबले होते त्या झाडाला लोक रूमालात नाणं बांधून नवस मागतात. इच्छा पूर्ण झाली, की लोक तो रूमाल सोडायला पुन्हा परत येतात.
तनोट मातेची आरती हा एक विलक्षण अनुभव असतो, एक तासभर चालणारी ही आरती वीर रसानं ओतप्रोत असते. आणखी एक महत्वाचं, मंदिराच्या सभामंडपातच पीर बाबांची समाधी आहे. हिंदू मुस्लिम असं इथे काहीच वेगळं नाही. हे पीर बाबा देवीचे सेवक होते असं म्हणतात.
आता योगायोग म्हणाल तर ते पण ठीक आहे. आपल्या घरापासून रणरणत्या उन्हात वाळवंटात आपण 5 मिनटंही तग धरू शकत नाही. अशा प्रदेशात तनोट माता सैनिकांची आई आहे. शेवटी श्रद्धा अंधश्रद्धेच्या मधली रेषा हीच आस्था असते. हीच आस्था माणसाला जगण्याचं बळ देते.
संध्याकाळी आरती झाल्यावर सगळ्या भाविकांनी मिलिटरी कॅन्टिनमध्ये जेवण केलं. फक्त 80 रुपयात पोटभर जेवण...
जेवल्यानंतर गेस्ट हाऊसमध्ये भाविकांनी गर्दी केली. गेस्ट हाऊसची जबाबदारी असलेल्या जवानाने कुटुंब आणि महिला यांना आधी रुम्स दिल्या. त्यानंतर इतरांना गादी आणि चादर देऊन गेस्ट रुमच्या गच्चीवर झोपायला सांगितलं. अत्यंत हवेशीर गच्चीवर गादी टाकून मी तसाच पडलो. दिवसभराची धावपळ आणि 500 किमीचा प्रवास आणि त्यानंतर तनोटला आल्याचं समाधान.. सगळे विचार मनात चालू असताना मी कधी झोपलो मलाच कळलं नाही.
दुसऱ्या दिवशी सकाळीच पाच वाजता पुन्हा देवीची आरती. पुन्हा तोच विलक्षण अनुभव.. खूप सारी उर्जा देणारा..
सकाळी साडेसहा वाजता मी आणि काही भाविक चेक पोस्टच्या बाहेर पडलो. परतीच्या मार्गाला.....
आपणही कधी जैसलमेरला गेलात तर एकदा या परिसरात नक्की जा. चॅटिंग केल्याशिवाय ज्यांना २ मिनटंही राहावत नाही अशांनी शक्यतो या परिसरात जाणं टाळावं. कारण बीएसएनएलशिवाय कुठलंही सिमकार्ड इथे चालत नाही, आणि तुमच्याकडे बीएसएनएल नाही हे मला माहित आहे.
असो, सकाळी ७ वाजता जैसलमेरकडे मी निघालो.. खूप सारी ऊर्जा घेऊन..
आज मला जैसलमेर फिरायचं होतं.
सकाळी नऊच्या सुमारास अचानकच वाऱ्याचा जोर वाढला. काही मिनिटांपूर्वी मोकळ्या असलेल्या रस्त्यावर वाळूचे डोंगर तयार झाले. पुढे एक किमीपर्यंत वाहनांच्या रांगा लागलेल्या होत्या. ती वाळू हटवण्याठी जेसीबी बोलवण्यात आली होती. ट्रॅफिक आपल्याला काही नवीन नसतं. पण हे असं ट्रॅफिक मी तरी पहिल्यांदाच बघत होतो. बसच्या दारं खिडक्या बंद कराव्या लागल्या. कारण वाळूचं ते वादळ इतकं भयानक होतं, की समोर दोन गाड्यांनंतरची तिसरी गाडीसुध्दा पुसटशी दिसत होती. छोट्या कारही वाळूमध्ये फसत होत्या.
बस आणि ट्रकसारखी जड वाहनं तर पुढे जाऊच शकत नव्हती. मग कळलं, की वादळ जर असंच सुरू राहिलं, तर बस हलायला किती तास लागतील हे सांगता येत नाही. माझ्याकडे तर जैसलमेरसाठी फक्त आजचा दिवस होता. तो पण या वाळूच्या वादळात जातोय की काय, असं वाटू लागलं. अर्धा पाऊण तास असेच अडकून पडल्यावर शेवटी एकदाची बस हलली. तोपर्यंत आमच्या अंगावर वाळूच वाळू झाली होती. पण जेसीबीनं रस्ता मोकळा केला होता. बस तिथून बाहेर पडली आणि माझ्या जीवात जीव आला.
जैसलमेरच्या बस स्टॉपवर बस आली, तेव्हा सकळचे दहा वाजून गेले होते. मी पटकन किल्ल्यातलं माझं होस्टेल गाठलं. सगळं आवरुन अकरा वाजता बाहेर पडलो. मी तसा किल्ल्यातच असल्यानं सुरुवात अर्थातच सुवर्ण किल्ल्यापासूून झाली.जैसलमेर.. तसं लहान शहर. पण कला आणि सौंदर्यदृष्टी इथल्या कणाकणात सामावलीय. पिवळसर रंगाच्या दगडांपासून निर्मित भव्य घरं, सुंदर हवेल्या, बाजारपेठांनी गजबजलेले रस्ते, प्राचीन मंदिरं आणि थरच्या वाळवंटातला गडिसर तलाव. या अद्भूत सुंदर भूमीवरच्या त्रिकुटा पर्वतावर स्वर्णमुकुटासमान भासणारा हा सुवर्ण किल्ला.
जेव्हा 1965 आणि 1971 साली भारत पाकिस्तानचं युद्ध झालं, त्यावेळी जैसलमेरची सीमा धगधगत होती. या युद्ध समयी, सीमा भागातल्या लोकांना याच किल्ल्यानं आश्रय दिला. आजही किल्ल्यात पाच हजार लोकसंख्या असलेली बाराशे कुटुंबं राहतात. आता तर किल्ल्यातच मार्केटही बनलंय. अनेक हॉटेल्स, रेस्टॉरंटस् या किल्ल्यात आहेत. लोक राहत असलेला असा किल्ला माझ्या बघण्यात तरी नाही.
सुवर्ण किल्ल्यात मी तुम्हाला फिरवणार आहेच. पण त्याआधी जैसलमेर शहाराच्या आणि या किल्ल्याच्या निर्मितीविषयी..
पश्चिमी राजस्थानमधला जैसलमेर हा जिल्हा पूर्णतः थरच्या वाळवंटानं व्यापलाय.. इ.स. 1156 साली राजपूत सरदार रावल जैसल यांनी सुवर्ण किल्ल्याची उभारणी केली. त्यांच्या नावावरूनच या शहराला 'जैसलमेर' असं नाव पडलं. पिवळे दगड आणि पिवळ्याच वाळूने निर्मित हा किल्ला सूर्यकिरणं त्याच्या अंगावर पडली, की सोन्यासारखा चमकतो. म्हणूनच या किल्ल्याला 'गोल्डन फोर्ट' किंवा 'सुवर्ण किल्ला' या नावानं ओळखलं जातं. विशेष म्हणजे या किल्ल्याच्या उभारणीत चुन्याचा वापरच केलेला नाही. दगडांवर दगड ठेवून उभारण्यात आलेला हा किल्ला वास्तूकलेच्या अभ्यासकांसाठी विद्यापीठच आहे.
सुवर्ण किल्ल्यानंही अनेक आक्रमणं झेलली. 1293-94 मध्ये दिल्लीचा सुलतान अल्लाऊद्दीन खिलजीने हा किल्ला काबीज केला. तब्बल नऊ वर्षं खिलजीने या किल्ल्यावर शासन केलं. दुसरं आक्रमण 1541 साली मुगल सम्राट हुमायूंने केलं. त्यावेळी राजा रावलने मुघलांशी मैत्री करत आपल्या मुलीचा विवाह सम्राट अकबरशी लावून दिला. 1762 पर्यंत या किल्ल्यावर मुगलांचं शासन होतं. त्यानंतर महाराज मूलराज यांनी किल्ला काबीज केला, त्यानंतर 1820 साली गज सिंह यांनी किल्ला ताब्यात घेतला.
आज किल्ल्याच्या बहुतांशी भागात लोकांची घरं जरी असली तरी पर्यटकांसाठी भव्य राजमहाल, हवेल्या आणि मंदिरं खुली असतात. किल्ल्यामधल्या बहुमजली हवेल्या आपला शाही अंदाज आजही टिकवून आहेत. यामध्ये खिडक्या आणि दरवाज्यांवर आकर्षक कलाकृती रेखाटलेल्या आहेत. काही महत्वाच्या हवेल्यांचं आता म्युझिअम करण्यात आलंय.
किल्ल्यातली जलनिस्सारण पद्धती अत्यंत कुशलतेनं डिझाईन केली आहे. त्यामुळेच किती ही पाऊस पडला, तरी किल्ल्यात पाणी साचत नाही. याला 'घुंटियाली पद्धती' म्हणतात.
म्युझिअम आणि किल्ला बघून झाल्यावर मी किल्ल्यातल्याच जैन मंदिरात गेलो. हे मंदिर बघून मला माऊन्ट अबूच्या दिलवारा जैन मंदिराचीच आठवण आली. 12 व्या ते 15 व्या शतकाच्या दरम्यान या मंदिराची उभारणी झाली. इथली शिल्पकला कमाल आहे.
किल्ल्यात बऱ्यापैकी फिरून झालं होतं. दुपारचा दीड वाजला काहीतरी खावं, म्हणून मी किल्ल्याच्या बाहेर पडलो. मुख्य प्रवेशद्वाराच्या बाहेरच गोपा चौकात 'सवेरा ठेला' लागलेला दिसला. जैसलमेरच्या खाद्यसंस्कृतीमध्ये दाल पकवान हे अग्रस्थानी आहे. त्यातही सवेरा ठेल्यावरचा दाल पकवान म्हणजे विशेष प्रसिद्ध!
दाल पकवान मी आयुष्यात पहिल्यांदाच खाणार होतो. आपल्याकडच्या कडक भाकरीसारखी गव्हाची तळलेली पोळी आणि त्यावर झणझणीत डाळ घालून हा पदार्थ खाल्ला जातो.
ते मला नीट खायला जमेना. शेवटी, शेजारच्या माणसाने न राहावून मला दाल पकवान कसा खायचा ते सांगितलं.
"पहली बार खा रहा हुँ ना...तो मालूम नही कैसे खाते हैं I" मी जरा खजील होऊनच त्याला सांगितलं.
पण मोठ्या उत्साहानं तो म्हणाला, "अरे, कोई बात नही, लेकिन आप सही जगह पे आये होI जैसलमेर आये और खत्री साहब का दाल पकवान खाना ही चाहिएI वैसे कहा से आये हो आप?"
मी थोडंसं हसत दाल पकवानचा घास घेत "मुंबई! " एवढंच उत्तर दिलं. तुम्हाला सांगतो, काय अप्रतिम चव होती! भूक कडाक्याची लागली असल्यामुळे असेल कदाचित, पण ती चव अजूनही माझ्या जिभेवर रेंगाळतीय.
माझ्या चेहऱ्यावरचं समाधान बघून शेजारचा मित्र खुश झाला. खाता खाता मला म्हणाला, "क्यों? कैसा लगा?"
मी म्हणालो "अच्छा हैI"
"तभी तो खत्री साहब को सोनम कपूर की शादी में दाल पकवान परोसने बंबई ले गये थे अनिल कपूर!" तो हे सगळं अतिशय अभिमानानं सांगत होता.
मी एक प्लेट संपण्याआधीच आणखी एक ऑर्डर दिली.
पोटभर जेवल्यावर बरं वाटलं. दोन वाजत आले होते. जैसलमेर शहरामध्ये 19 आणि 20 व्या शतकात अनक हवेल्या बांधल्या गेल्या. त्यात नथमल की हवेली, सलीम की हवेली, पटवों की हवेली अशा अनेक हवेल्या बघण्यासारख्या आहेत.
पटवों की हवेली किल्ल्यापासून एक ते दीड किमीवर आहे. पण त्याच रस्त्यावर जैसलमेरचं मार्केटही आहे. त्यामुळे मार्केटमध्ये फेरफटका मारत मी निघालो.. रस्त्याच्या दुतर्फा साडी, दुपट्टे, चादरी, शोभेच्या वस्तू, बारीक कोरीव काम असलेल्या वस्तू यांची दुकानं आहेत. हीच दुकानं किल्ल्यातही आहेत, पण तिथे याच वस्तू महाग मिळतात, असा माझा अनुभव आहे. ज्या चादरीची किंमत मला किल्ल्यात 700 रुपये सांगितली, तीच चादर इथे 500 रुपयात मिळत होती. घासाघीस केल्यावर किंमत आणखीही कमी झाली असती. मी चादरी वगैरे घेऊन फिरु शकत नसल्याने खरेदी करणं टाळलं. पण इथलं मार्केट फिरल्यावर तुम्हाला खरेदीचा मोह आवरणं केवळ अशक्य आहे. विशेषत: महिलांना...
मार्केटमधून वाट काढत आतल्या गल्लीत शिरलो. इथल्या सामान्य लोकांची घरंही एखाद्या राजवाड्यापेक्षा कमी नाहीत. आणखी एक महत्वाचं म्हणजे, ज्या घरात लग्न होणार आहे, त्या घराच्या मुख्य प्रवेशद्वारावर गणपतीचं चित्र आणि शेजारी नवरा- नवरीचं नाव आणि त्यावर दोन्हीकडच्या कुटुंबीयांची नावं लिहिलेली आढळतात. समजून जायचं यंदा या घरात कर्तव्य आहे.
आपल्याकडे शहरात फार नाही, पण गावाकडे 'शुभ लाभ' वगैरे लिहिलं जातं. पण एवढं सविस्तर नसतं. असो, तर गल्ली बोळातून मी पटवोंकी हवेलीपर्यंत पोहोचलो.
पटवों की हवेली ही गुमन चंद पटवा यांनी 1805 मध्ये आपल्या पाच मुलांसाठी उभारली. यामध्ये पाच हवेली असून त्या एक सारख्याच आहेत. ही हवेली तयार होण्यासाठी 50 वर्षं लागली. पिवळ्या दगडांमध्येच ही हवेली उभारण्यात आलीय. इथली स्थापत्यकला आणि घरांची रचना बघण्यासारखी आहे. सध्या भारतीय पुरातत्व खात्याचं कार्यालय या हवेलीत आहे. वरच्या काही मजल्यांवर छताला उलट्या लटकलेल्या वटवाघळांचं राज्य आहे. सर्वांत वरच्या मजल्यावरुन सुवर्ण किल्ला आणि जैसलमेर शहर मी नजरेत सामावून घेतलं.
दुपारचे तीन वाजले. आकाशात काळे ढग होते. पण पाऊस पडेल, असं वाटत नव्हतं. पटवों की हवेलीपासून मी गडिसर लेकला निघालो. खरंतर गडिसर लेकला संध्याकाळी जायचं, असं ठरवलं होतं. पण आता लवकर सगळं बघून झालं होतं. मग मी गडिसर तलावाकडे जायला निघालो. तेवढ्यात मला जैसलमेरजवळ एक भूतांचं गाव असल्याचं आठवलं. त्याबद्दल आधी वाचनात आलं होतं. मी रिक्षावाल्याला सहज विचारलं. " भैया, भूतवाले गांव ले कर चलोगे?"
रिक्षावाल्याला हसायला आलं. तो म्हणाला "आपको गडिसर तालाब जाना है ना?"
मी म्हटलं, "हां.. तालाब तो शाम को भी जा सकते है! अभी भूतवाले गाव चलते हैI "
रिक्षा बाजूला लावत तो म्हणाला, "देखो आजतक किसीने मुझे भूतवाले गाव जाने के बारे मे नहीं पुंछाI"
मी म्हटलं, "चलो ना, दिन ढलने से पहले वापस आ जायेंगे.."
त्यावर तो म्हणाला, "नही भैया, यहां से 20 किमी है! बहोत टाईम जायेगाI"
मी म्हटलं, "आपको जो पैसे लेनेे हैं लिजिएI और हम बाहर से ही 10 मिनिट मे लौट आयेंगेI"
त्यावर तो म्हणाला, "200 रु. लुंगाI"
मी म्हटलं, "चलो, कोई बात नहीI लिजिए 200 रु.I"
त्याने रिक्षा उलट्या दिशेला वळवली. जैसलमेर एअरपोर्टजवळच्या रस्त्यावरून रिक्षा पुढे आली. मी म्हटलं "भैया, लोग जाते हैं क्या वहां?"
त्यावर तो म्हणाला, "आते है, पर शाम से पहेले निकलना पडता हैI"
या कुलधरा गावात आधी इतकी दहशत होती, की या गावाच्या आसपासही कोणी फिरकायचं नाही. आता राजस्थान सरकारने कुलधरा गावाला पर्यटन स्थळाचा दर्जा दिलाय. तरीही मोजके लोक सोडले, तर इथे येण्याची हिंमत कोणी करत नाही.
आम्ही कुलधरा गावाजवळ पोहोचलो तर तिथे दोनच मुलं होती. बहुदा ती गावाजवळचीच असावीत. या गावात आता फक्त पडलेली घरं आहेत. जीर्ण भींती आणि अस्ताव्यस्त पडलेले घरांचे दगड..
आम्ही लांबूनच या गावाचा फेरपटका मारला. हिवाळ्यात पर्यटक जास्त असतात. त्यावेळी इथे गर्दी होते, असं त्या दोन मुलांनी सांगितलं. कुलधरा गावातून संध्याकाळी 5 वाजता आम्ही निघालो शेवटचं ठिकाण गडिसर तलावाकडे..
साडे पाचच्या सुमारास सूर्य बऱ्यापैकी खाली झुकला होता. मुख्य गेटच्या थोडं अलीकडे रिक्शावाल्यानं मला सोडलं. तलावाकडे जात असताना मला जे दिसलं तो फोटो मला तुम्हाला दाखवायचा आहे..
हे गडिसर तलावाच्या समोरचं सार्वजनिक शौचालय आहे. जैसलमेरच्या स्थापत्य, कलाकुसर, कल्पकतेची मी खूप स्तुती केली. त्याचं हे उदाहरण आहे. जिथे अशी शाही सार्वजनिक शौचालयं आहेत, तिथली घरं कशी असतील, याचा विचार करा.
असो, तर वाळवंटातल्या जैसलमेर शहराला पाणी मिळावं, यासाठी 14 व्या शतकात या कृत्रिम गडिसर तलावाची निर्मिती राजा रावल जैसल यांनी केली. त्यानंतर 14 व्या शतकात महारावल गडसी सिंह यांनी या तलावाला पुनरुज्जीवित केलं. जुलै महिन्यातही या तलावात भरपूर पाणी होतं.
सध्या पर्यटक नसल्यामुळे बोटिंग बंद होतं. पण या तलावाच्या मुख्य प्रवेशद्वारातून आत आल्यावर आजूबाजूच्या रम्य परिसरात मनःशांती मिळते. तुम्हाला फोटो, सेल्फीची आवड असेल तर गडिसर लेक सर्वोत्तम..
जैसलमेरमध्ये दोन दिवस कसे गेले कळलंच नाही. संध्याकाळी साडे सातला मी किल्ल्यात पोहोचलो. किल्ल्यातल्या रहिवासी भागात मी रात्री सहज फेरफटका मारला. आपल्या गावी जशी संध्याकाळी लगबग असते, तसंच चित्र किल्ल्यातल्या घरांमध्येही होतं. अंगणात खाटेवर बसलेले आजी आजोबा, लहान मुलांचा किलबिलाट, घराघरांतून ऐकू येणाऱ्या कूकरच्या शिट्ट्या, सगळं तसंच... पण त्यांची भल्या मोठ्या पाषाणातली घरं , गडावरचं गार वारं अनुभवतांना मला या सगळ्यांचा हेवा वाटला. आपलंही असंच किल्ल्यात घर असायला हवं होतं, असं मनात येऊन गेलं.
सकाळी 7 वाजता जोधपूरला जाणारी इंटरसिटी गाठली. गाडी निघाली.. प्रसिद्ध कवी विपुल यांच्या ओळी आठवत पुढचा प्रवास सुरू झाला..
"मन नहीं था, जानते हो! था मगर जाना जरूरी...I
जानते हो यूं ठहर होती नहीं है साध पूरीII
फिर कभी मिट्टी तुम्हारी चूम पाउंगा दुलारेI
याद आते है मुझे सोने सरीखे सब नजारेII
स्वर्णनगरी ! गीत में पाती तुम्हें लिखता रहूंगाI
भावनाएं जो उठेंगी सब तुम्हें आगे कहूंगाII
तुम बुलाओगे तो आने में लगाऊंगा न देरीI
याद जैसलमेर तेरी !
राजस्थानची इकॉनॉमी ट्रिप : उदयपूर
दिवसभरच्या प्रवासाने गाडीत बसल्या बसल्या डोळा लागला. पण अचानक लक्षात आलं की, आज तर भारत-न्यूझीलंड यांची सेमीफायनल सुरु आहे. पटकन हॉट स्टारवर मॅच लावली. 60 चेंडू 90 रन अशा फरकानं मॅच सुरु होती. जडेजा एका बाजूनं फटकेबाजी करत होता. पण दुसऱ्या बाजूला धोनीच्या बॅटला बॉल लागतही नव्हता. मी मॅच सुरु करताच मागच्या सीटवरचे, शेजारच्या सीटवरचे चार पाच जण माझ्या मोबाईलमध्ये डोकावले.
त्यातला एक म्हणाला, "देखो भाई, आज तो धोनी का दिन है।"
लगेच दुसरा म्हणाला, "आज धोनीने कुछ नही किया तो धोनी का करियर खतम!"
त्यातला एक म्हणाला, "देखो भाई, आज तो धोनी का दिन है।"
लगेच दुसरा म्हणाला, "आज धोनीने कुछ नही किया तो धोनी का करियर खतम!"
मी पटकन त्याच्याकडे बघितलं. चेहऱ्यावरुन तरी तो बेरोजगार वाटत होता. मॅच पुढे सरकत होती. प्रेशर वाढत होतं, तेवढ्यात जडेजा आऊट झाला. सामना आपल्या हातातून निसटत होता. काही वेळाने धोनीही बाद झाला. तिथेच आपण सामना हरलो आणि वर्ल्डकपमधून बाहेर पडलो, हे सगळ्यांनी मान्य करुन टाकलं. मोबाईल बंद करून मी ही खिडकीबाहेर डोकावलो. अरवलीच्या लहान मोठ्या हिरव्यागार टेकड्या, मधेच दिसणारे..अर्धे भरलेले पाण्याचे तलाव आणि संध्याकाळचा गार वारा सगळा थकवा दूर करत होता. साडे आठशे वर्ष मेवाडची राजधानी चित्तोडगड होती. पण नंतर ती याच हिरव्यागार टेकड्यांवर वसवण्यात आली. मेवाडची ही नवी राजधानी माझं स्वागत करत होती.
'वेलकम टू व्हेनिस ऑफ द इस्ट' अर्थात तलावांची नगरी उदयपूर!
'वेलकम टू व्हेनिस ऑफ द इस्ट' अर्थात तलावांची नगरी उदयपूर!
उदयपूरमध्ये पोहोचलो. इथे ज्या हॉस्टेलमधे राहणार होतो, ते साधारण दीड ते दोन किमी वर होतं. रिक्षावाल्याला विचारलं, तर एकजण 150 रुपये म्हणाला, तर दुसरा थेट 200! शेवटी गूगल मॅपवर लोकेशन सेट करुन पायीच चालत जायचं ठरवलं. तसंही कोणतंही शहर पायी चालल्यावर जास्त आपलंसं वाटतं. रस्त्यातच मार्केट लागलं, चौकाचौकात कुल्फी, कचोरी, पाणी पुरीच्या गाड्या...अगदी गजबजलेलं शहर. गूगल मॅपचं एक बरं असतं, कुणालाही रस्ता विचारण्याची फार गरज पडत नाही. छोट्या-छोट्या गल्ल्यांमधून मी अर्ध्या तासात हॉस्टेलवर पोहोचलो.
तर आता अत्यंत महत्वाची गोष्ट. ट्रिपला आलो, की सामान्यपणे राहण्यावरच आपला निम्मा खर्च होतो. पण आता प्रत्येक शहरात विशेषत: सोलो ट्रॅव्हलर्ससाठी हॉस्टेल डॉर्मिटरीज् उपलब्ध आहेत. अगदी दीडशे-दोनशे रुपयांपासून या एसी किंवा नॉन एसी डॉर्मिटरीज सहज मिळतात. इथे आपल्याला बेड आणि लॉकर मिळतो. एका रुममध्ये 4, 6, 8 या संख्येत लोक राहू शकतात. त्याच रुममध्ये वॉशरुम बाथरुम असतं. अर्थातच, शेअरिंगमधे! www.booking.com या साईटवर तुम्ही याचं कधीही बुकिंग करू शकता. यासाठी पैसे अॅडव्हान्स भरायची गरज नसते. विशेष म्हणजे, या सगळ्या डॉर्मिटरीज् महत्वाच्या लोकेशनपासून अगदी दीड-दोन किमीच्या आत असतात, असा अनुभव मला राजस्थानच्या प्रत्येक शहरात आला. उदयपूरमधली डॉर्मिटरी ही प्रसिद्ध सिटी पॅलेसपासून अवघ्या 400 मीटरवर होती.
रात्री 9.30 च्या सुमारास आवरुन मी बाहेर पडलो. जेमतेम दोनशे मीटरवर पिछोला तलाव होता. गणगौर घाटावरुन रात्रीच्या लख्ख प्रकाशात तलाव उजळून निघाला होता. उदयपूर शहरात पाणी आणि सिंचनाच्या व्यवस्थेसाठी पिछोली गावात या तलावाची निर्मिती करण्यात आली. पुढे महाराणा उदयसिंग (द्वितीय) यांनी या तलावाचा विस्तार केला. पिछोला तलावात दोन महाल आहेत. पहिला महाल-जग निवास! इथे आता हॉटेल बनवण्यात आलंय. तर दुसरा महाल आहे जग मंदिर.. हे दोन्ही महाल रात्री दिव्यांच्या प्रकाशात आणखीच खुलून दिसतात.
याच घाटावर होणारा गणगौर उत्सव आणि इथून दिसणारा सुर्यास्त उदयपूरचे राणाही चुकवत नसत. आताही पाण्यात पाय सोडून बसल्यावर सगळा थकवा काही क्षणांतच निघून गेला. दुसऱ्या दिवशी सकाळी लवकर उठून नऊच्या आत हॉस्टेलवरच नाश्ता केला. 260 रुपयात राहणं आणि त्यात इंग्लिश ब्रेकफास्टसुद्धा इन्क्लूड होता. असो, तर दही पराठा, पकोडा, सॅन्डविच, फ्रूट्स आणि नंतर दूध असा व्यवस्थित ब्रंच करून मी जवळचं सिटी पॅलेस गाठलं. सकाळी 9 वाजता पहिलं तिकीट काढणारा मीच होतो. अगदी सहा महिने-वर्षभरापूर्वी सिटी पॅलेसचं तिकीट साधारण 110 रुपये होतं. आता मात्र ते थेट 300 रुपये केलंय. पण एकदा तुम्ही या उदयपूर पॅलेसमध्ये पाय ठेवला की मोजलेले 300 रुपये क्षणात विसरून जाता.
400 वर्षांचा म्हातारा 25 वर्षांच्या तरूणासारखा ताजातवाना दिसावा, तसा हा देखणा सिटी पॅलेस. राजस्थानच्या भव्य महालांमध्ये सगळ्यात मोठा महाल म्हणून सिटी पॅलेसची ओळख आहे.
अरवलीच्या या पर्वतरांगांमध्ये पिछोला तलावाच्या जवळ महाराणा उदयसिंह शिकारीसाठी भटकत होते. त्याचवेळी या पहाडावर त्यांना एक साधू तपश्चर्या करताना दिसले. महाराणानी साधूचे आशीर्वाद घेतले. साधूने त्यांच्या चेहऱ्याकडे बघून सांगितलं की, "तुमचे वाईट दिवस सुरू होणार आहे. तुमची राजधानी चित्तोडगडावरुन तत्काळ इथे हलवा." राणा उदयसिंह यांनी ही गोष्ट मनावर घेऊन लगेचच चित्तोडहून आपली राजधानी उदयपूरला हलवली. त्याच ठिकाणी उदयपूरचा हा भव्य महाल बांधण्यात आला.
1572 साली महाराणा उदयसिंह यांच्या मृत्यूनंतर महाराणा प्रताप यांनीही या महालाचं निर्माणकार्य सुरू ठेवलं त्यानंतर पुढे अनेक राजांनी हा महाल असाच वाढवत नेला. 18 व्या शतकात मराठ्यांनी मेवाडवर आक्रमण करत उदयपूरची लूट केली. त्यानंतर इंग्रजांची नजर उदयपूर पॅलेस आणि खजिन्यावर पडली. इंग्रजांनी या पॅलेसला संरक्षण दिलं. आता असलेली भव्यदिव्यता ही काही अंशी इंग्रजांची देन आहे. 1949 साली सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी गणराज्याची स्थापना करत सर्व राजांना संघराज्यात सम्मिलित केलं. त्यानंतर राजेशाही संपुष्टात आली खरी; पण कोर्टात हा खटला अनेक वर्षं चालला. आता ट्रस्ट बनवून राजाच्या वंशजांना पॅलेसचे अधिकार पुन्हा मिळाले आहेत. सध्या उदयपूर पॅलेस राणा उदय सिंह यांच्या वंशजांच्या ताब्यात आहे.
पॅलेसच्या आत महिलांसाठी जनाना महाल आणि पुरुषांसाठी मर्दाना महाल बनवण्यात आले आहेत. उदयपूर पॅलेस हा महालांचा समूह आहे, असंही म्हणता येइल. कारण इथे प्रत्येक राजाने वेगवेगळे महाल बनवत त्याचा भव्य विस्तार केला. राजा अमर सिंह यांचा अमर महल.. राजा भोपाल सिंह यांचा भोपाल महल इत्यादी इत्यादी.
महाराणा प्रताप यांचं चिलखत आणि शस्त्रास्त्रांचं जतन पॅलेसमध्ये करण्यात आलंय. हे सगळं बघणं हा अत्यंत प्रेरणादायी अनुभव आहे.
महालातलं स्वयंपाकघर, विश्रामगृह, समारंभात वापरल्या जाणाऱ्या पालख्या असं सगळं या पॅलेसमध्ये आजही संग्रहित आहे. हे सगळं बघताना आपणही काही वेळ तो राजेशाही थाट अनुभवतो.
एव्हाना, जेवढं फिराल तेवढं कमीच आहे, हे लक्षात येऊ लागतं. साधारण तीन तास पॅलेस बघून झाला, तरी बराचसा भाग पर्यटकांसाठी बंद होता. शेवटी, 12 च्या सुमारास मी सिटी पॅलेसमधून बाहेर पडलो.
सिटी पॅलेसपासून थोडं चालत गेलो की, जगदीश मंदीर आहे. विष्णू अर्थात लक्ष्मी नारायणाचं हे मंदिर मारू गुर्जर स्थापत्य कलेचा (मेवाडची प्राचीन स्थापत्यकला) नमुना आहे. 1651 साली राणा जगत सिंह यांनी हे मंदिर उभारलं. त्याकाळी या मंदिराच्या निर्मितीला 15 लाख रुपये खर्च आला होता.
मंदिराच्या भिंतींवरची स्थापत्यकला बघून आपल्याला क्षणभर खजुराहोमध्ये असल्यासारखंच वाटतं.
मंदिराच्या बाहेर पडताच रिक्षावाले तुम्हाला नेहमीप्रमाणे गराडा घालतातच. आता मी मोती मगरीच्या स्मारकाला जाण्यासाठी रिक्षा घेतली. रिक्षावाल्यानं मोठ्या अभिमानानं मला विचारलं, "क्यों साब, कैसा लगा पॅलेस?"
मी म्हटलं "बहोत बढियां"
तो लगेच सांगू लागला, "आपको मालूम है? सलमान खान की पिच्चर 'प्रेम रतन धन पायो' इसी पॅलेस मे बनीं. आजकल यहां फिल्मे बहोत बनती हैं। वो 'धडक' पिच्चर भी यही...उदयपूरमें बनी है। वैसे आप कहां से आए हो?"
मी म्हटलं, "मुंबई, महाराष्ट्र "
त्यावर दिलखुलास हसत तो म्हणाला, "तो फिर मैं आपको फिल्मों के बारे में क्यों बता रहां हूं? आपके यहाँ तो गली गली में शूटिंग चलती है"
आमचं हे संभाषण चालू असतानाच फतेह सागर तलाव लागला. महाराणा फतेह सिंह यांनी या तलावाचं पुनर्निर्माण केलं. इथेच सुंदर नेहरु उद्यान आहे. सोबतच सौर वेधशाळा स्थापन करण्यात आली आहे.
मी म्हटलं "बहोत बढियां"
तो लगेच सांगू लागला, "आपको मालूम है? सलमान खान की पिच्चर 'प्रेम रतन धन पायो' इसी पॅलेस मे बनीं. आजकल यहां फिल्मे बहोत बनती हैं। वो 'धडक' पिच्चर भी यही...उदयपूरमें बनी है। वैसे आप कहां से आए हो?"
मी म्हटलं, "मुंबई, महाराष्ट्र "
त्यावर दिलखुलास हसत तो म्हणाला, "तो फिर मैं आपको फिल्मों के बारे में क्यों बता रहां हूं? आपके यहाँ तो गली गली में शूटिंग चलती है"
आमचं हे संभाषण चालू असतानाच फतेह सागर तलाव लागला. महाराणा फतेह सिंह यांनी या तलावाचं पुनर्निर्माण केलं. इथेच सुंदर नेहरु उद्यान आहे. सोबतच सौर वेधशाळा स्थापन करण्यात आली आहे.
फतेह सागर तलावाच्या शेजारीच पहाडावर मोती मगरी आहे. 1948 साली मोती मगरीची स्थापना करण्यात आली. आतमध्ये जाण्यासाठी 90 रुपये तिकीट आहे. छोट्याशा पहाडावर जाणारा मार्ग एक सुंदर बगीच्यातून जातो. आपल्या प्रिय अश्वावर... चेतकवर विराजमान झालेल्या महाराणा प्रताप यांचा पुतळा या पहाडावर मोठ्या डौलात उभा आहे.
इथेच मेवाड सैन्याची शस्त्रं आणि त्यांच्या वजनाची माहिती सांगणारं छोटंसं संग्रहालय आहे.
सहेलीओं की बाडी जवळच आहे, असं मला इथे एका दुकानदारानं सांगितलं. "आप यहां से पैदल जा सकते हो " असं त्याने अगदी छातीठोकपणे सांगितलं. मी पण निघालो. उन्हाचा पारा चढला होता. दुपारचा 1 वाजून गेला होता. फतेह सागर तलावाच्या किनाऱ्यावरूनच पुढे चालत जायचं होतं. तिथे चौपाटीवर मस्त कुल्फी घेतली. मेवाड की कुल्फी मस्त मलाईदार असते. त्या गर्मीत कुल्फीनं फारच आधार दिला. कुल्फीवाला म्हणाला, "यहाँ से बहोत दूर नही है सहेलीओं की बाडी, पैदल जाईए." पुन्हा मी आपला निघालो.. पण आता अंगात त्राण उरलं नव्हतं. इतक्यात मागून एक ट्रॅक्टर आला. त्याला हात दाखवला तर तो बिच्चारा थांबला. त्याला विचारलं " सहेलीओं की बाडी की तरफ जा रहें हो?" त्यानं नुसती मान हलवली. मी पटकन बसलो. एकही शब्द न बोलता त्याने मला चौकात उतरवलं आणि डावीकडे जा, असा इशारा केला. हसत त्याचा निरोप घेतला..पाच मिनिटांतच मी पोहोचलो सहेलीओं की बाडी मधे.
राज्यकन्येचा विवाह झाल्यावर तिच्यासोबत ज्या सेविका आणि मैत्रिणी हुंड्यात पाठवल्या जायच्या, अशा 48 सेविकांना हे स्मारक समर्पित करण्यात आलंय. महाराणा भोपाल सिंह यांच्या हुंड्यामध्ये आलेल्या सेविकांसाठी त्यांनी या मनोरंजनस्थळाची निर्मिती केली. आता तेच एक प्रेक्षणीय स्थळ बनलंय.
इथून बाहेर पडलो तोपर्यंत 3 वाजून गेले होते. भूकही लागली होती. तेवढ्यात समोर एक पाणीपुरीवाला देवासारखा धावून आला. मी काही बोलायच्या आत त्याने माझ्या हातात प्लेट दिली. मी फक्त 'तिख्खा' एवढंच म्हणालो.. त्याने दिलेली झणझणीत पाणीपुरी खरंच तिखट लागली... पण होती अप्रतिम. चांगल्या दोन प्लेट खाल्यावर मन तृप्त झालं. तेवढ्यात कुल्फीवाला आला आणि मग दिल और खुश हो गया..
यापुढचं आणि शेवटचं ठिकाण बागोर की हवेली. लगेच रिक्षा केली आणि हवेलीत पोहोचलो कारण 5 वाजता ती बंद होते. सुदैवानं 4 वाजेपर्यंत मी पोहोचलो होतो. यासाठी 90 रुपये तिकीट लागतं. पिछोला तलावाच्या काठावर मेवाडचे मंत्री अमर चंद बडवा यांनी 18 शतकात ही हवेली बनवली. तब्बल 100 खोल्या असलेल्या या हवेलीमध्ये जुन्या वस्तू आणि सुंदर पेंटिंग्जही आहेत.
संध्याकाळी 7 वाजता याच हवेलीमध्ये राजस्थानच्या पारंपरिक नृत्याचा कार्यक्रम रोज सादर केला जातो. त्यासाठी 90 रुपयांचं वेगळं तिकिट घ्यावं लागतं. पण 7 ते 8 असा तासभर चालणारा हा नृत्याविष्कार तुम्ही अज्जिबात चुकवू नका.
बागोर की हवेलीच्या जवळच माझं राहण्याचं ठिकाण होतं. मी हॉस्टेलमधे येऊन फ्रेश झालो. तिथल्याच एका मुलाला विचारल्यावर कळलं की शेजारीच छान घरगुती जेवण मिळतं. समोरच्या इमारतीत तिसऱ्या मजल्यावर. जुलैमध्ये फारसे पर्यटक नसल्याने तिथे जेवणासाठी कोणीही नव्हतं. तिथे एक काका होते.
मी विचारलं "चाचा, खाना मिलेगा अभी?"
त्यावर काका म्हणाले "हाँ मिलेगा"
त्यांनी मेन्यूकार्ड माझ्या हातात ठेवलं.
मी म्हटलं, "ये रहेने दो, आप मेरे लिए दाल बाटी चुरमा बनाइए"
ते हसत म्हणाले "अरे नही बेटा, अकेले के लिए तो नही बना सकता। और यह मौसम भी इतना हेवी खाने का नही है। दाल बाटी ठंडी के दिनों में ठीक है। तुम चाहो तो थाली बना के दूं।"
मी विचारलं "चाचा, खाना मिलेगा अभी?"
त्यावर काका म्हणाले "हाँ मिलेगा"
त्यांनी मेन्यूकार्ड माझ्या हातात ठेवलं.
मी म्हटलं, "ये रहेने दो, आप मेरे लिए दाल बाटी चुरमा बनाइए"
ते हसत म्हणाले "अरे नही बेटा, अकेले के लिए तो नही बना सकता। और यह मौसम भी इतना हेवी खाने का नही है। दाल बाटी ठंडी के दिनों में ठीक है। तुम चाहो तो थाली बना के दूं।"
मी लगेच हो म्हटलं .. काकांनी खालच्या मजल्यावर जाऊन काकूंना जेवण बनवायला सांगितलं. तेवढ्यात आणखी एक परदेशी कपल आलं.. त्यांच्याकडून तोडक्या मोडक्या इंग्रजीतून त्यांनी ऑर्डर घेतली. बहुधा माझ्यासारखीच..
थोडा वेळ लागणार होता.. मग काका गप्पा मारत बसले. "इस टाईमपे लोग कम होते हैं, तो जब ऑर्डर आती है तब ही खाना बनाते हैं" त्यांची अडचण अगदीच योग्य होती. मग इकडच्या तिकडच्या गप्पा मारत काका राजकारणात घुसले.
"जबसे काँग्रेस सरकार आई है, हर रोज कभी भी बिजली चली जाती है। वसुंधराके टाईम ऐसा नही होता था. मी म्हटलं, "वसुंधराजीने अगर काम किया होता, तो लोग उन्हे चुनके देते." त्यावर काका म्हणाले, "अरे नही, यह सब पॉलिटिशन एक जैसे है। काम कोई नहीं करता। लेकिन पहेले बिजली तो नही जाती थी।"थोडा वेळ लागणार होता.. मग काका गप्पा मारत बसले. "इस टाईमपे लोग कम होते हैं, तो जब ऑर्डर आती है तब ही खाना बनाते हैं" त्यांची अडचण अगदीच योग्य होती. मग इकडच्या तिकडच्या गप्पा मारत काका राजकारणात घुसले.
गप्पांच्या ओघात काका मोदी आणि नंतर ट्रम्पपर्यंत पोहोचले. तेवढ्यात जेवण आलं. बटाटा फ्लॉवर, मसालेदार भेंडी, तिखट पुदिन्याची चटणी, दही, डाळ, सोबतीला गरमागरम फुलके आणि शेवटी भात... अन्नदाता सुखी भव।
जेवल्यावर बरीच उर्जा आली. खाली उतरलो तोपर्यंत 10 वाजून गेले होते. पुन्हा एकदा गणगौर घाटावर पिछोला तलावात पाय टाकून बसलो. हल्दीघाटी, सज्जनगड आणि कुंभलगड हे या भेटीत बघायचं राहून गेलं. या सगळ्यासाठी किमान 1 दिवस हवाच.. पण तेवढा वेळ नव्हता.. तसंही उदयपूरला पुन्हा येण्यासाठी बहाणा हवाच ना?
उद्या मला माऊंट अबूला जायचंय... त्यामुळे झोपलं पाहिजे. झोप झाली तरच आपण फिरु शकतो.
राजस्थानची इकॉनॉमी ट्रिप : चित्तोडगड
मुंबई-महाराष्ट्रातला रखरखीत उन्हाळा सोसल्यावर कुणालाही जून-जुलैमध्ये एखाद्या थंडगार प्रदेशात चारेक दिवस घालवायला आवडतील. पण मी मात्र राजस्थान निवडलं. राजस्थान म्हटल्यावर आपल्यासमोर मरुभूमीचा तप्त वाळवंट येतो. पाण्यासाठी भटकणारे लोक येतात. बसच्या टपावर बसलेले लोक आणि हेलकावे खात धावणाऱ्या जर्जर बसेस येतात.
'आपल्याकडे उन्हाचे चटके कमी की काय म्हणून तिकडे तुलनेने थंड हवेच्या प्रदेशात जावं' असा विचार जून जुलैमध्ये येणं स्वाभाविक आहे. मी सुद्धा अनेक ठिकाणी वाचलं होतं, सल्ले ऐकले होते की राजस्थानला जायचं तर ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी याच महिन्यांमध्ये.. पण तरीही छातीचा कोट करून मी जुलैमध्ये राजस्थानला जाण्याचा निर्णय घेतला. कारण मला राजस्थानच्या दुष्काळी चित्रापेक्षा तिथला वैभवशाली इतिहास खुणावत होता. राजस्थातले गडकोट, डोळे दीपवणारे महाल, एकीकडे तप्त वाळवंट तर दुसरीकडे अरवलीच्या हिरव्यागार पर्वतरांगा साद घालत होत्या.
मी जुलै महिन्यात ही सोलो ट्रिप केली. कुठलाही प्लॅन न करता केलेला प्रवास आणि त्यातून मिळत जाणारा आनंद मी 10 दिवस अनुभवला. विशेष म्हणजे ही ट्रिप एकट्या भटक्यासाठी खिशाला परवडणारी ठरली.
तर अवघ्या 12 हजार रुपयांमध्ये राजस्थानमधली 7 शहरं आणि पंजाबचं अमृतसर असं सगळं बारा दिवसात मी उरकलं. तुम्हीही सोलो ट्रॅव्हलर असाल किंवा ग्रुपने फिरत असाल तर एवढ्या कमी पैशात तुम्ही उत्तम फिरू शकाल..
मी काय केलं? तर गूगल मॅप घेऊन राजस्थान फिरण्यासाठी माझा एक रोडमॅप तयार केला. चित्तोडगडपासून प्रवासाला सुरुवात करून पुढे उदयपूर, माऊंट अबू आणि थेट मारवाडमध्ये जायचं ठरलं. माऊंट अबूवरून पुढे जैसलमेर, जोधपूर, पुष्कर, जयपूर आणि शेवटच्या टप्प्यात पंजाबमध्ये अमृतसर असा मार्ग निश्चित केला आणि त्यानुसार ट्रेनची तिकिटे बुक केली. महिनाभरआधी कराल तर कन्फर्म तिकिटे मिळतात.
मुंबईच्या वांद्रे टर्मिनसहून 9 जुलैला रात्री 11.30 वाजता उदयपूर ट्रेन निघाली. ट्रेनने 10 जुलैला दुपारी 1 च्या सुमार चित्तोडगडला पोहोचवलं. ट्रेनमधून शहरात जात असतानाच चित्तोडगडचा भव्य किल्ला आपल्या नजरेतही मावत नाही. आज चित्तोडगड बघून लगेच संध्याकाळी उदयपूरला रवाना व्हायचं प्लॅनिंग होतं. दुपारी ट्रेनमधून उतरल्यावर सपाटून भूक लागली होती. स्टेशनच्या बाहेरच राजस्थानी जेवणाचे रेस्टॉरंट्स आणि भोजनालयं आहेत. मी लगेच दाल-बाटीवर ताव मारला. कारण किल्ला बघूनच खाली उतरायचं असल्यानं किती वेळ लागेल सांगता येत नव्हतं.
साधारण दुपारी 2 पर्यंत मी जेवण उरकून रिक्षास्टँड गाठलं. कचेरी चौकातून शेअर रिक्षा मिळतात. काही रिक्षा फक्त 20 रुपयात गेटपर्यंत नेऊन सोडतात तर काही 200 ते 300 रुपयात अख्खा किल्ला फिरवून आणतात. इथे तिघे जण असतील तर अगदी प्रत्येकी 100 रुपयांत किल्ला बघून होईल. पण मी एकटा असल्यानं मी घासाघीस करून 200 रुपयांत रिक्षावाल्याला पटवलं आणि सुरू झाला चित्तोडगड किल्ल्याचा प्रवास..
महाराष्ट्रामध्ये जसं घाटावरचे घाटाखालचे असं ढोबळमानानं बोललं जातं अगदी तसेच राज्यस्थानमध्ये मेवाड आणि मारवाड असे दोन प्रांत आहेत. गुजरातच्या सीमेजवळचा चित्तोडगड आणि उदयपूरचा भाग हा मेवाड म्हणून ओळखला जातो. या भागात राजपूतांचं वर्चस्व होतं. दुसरीकडे वायव्येकडील राजस्थानचा भाग म्हणजे जैसलमेर आणि जोधपूर जिल्हा हा मारवाड म्हणून ओळखला जातो. या भागातून येणाऱ्यांना आपल्याकडे मारवाडी म्हणतात. बहुतांश मारवाड वाळवंटी आहे.
चित्तोडगचा किल्ला क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने भारतातला सर्वात मोठा किल्ला मानला जातो. इसवी सन 700 मध्ये चित्रांगद मोरी या राजाने या किल्ल्याची निर्मिती केली. त्यावरूनच या किल्ल्याचं नाव चित्तोडगड पडलं. मेवाडच्या इतिहासात 834 वर्ष चित्तोडगड ही राजपुतांची राजधानी होती. तब्बल 600 एकरात हा किल्ला पसरला आहे. तर गेटपासून किल्ल्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी साडे चार किलोमीटर लांबीची विशालकाय तटबंदी भिंत सात दरवाज्यांमधून आपल्याला चित्तोडगडावर पोहोचवते. खाली गेटपासून भैरव पोल, हनुमान पोल, गणेश पोल, जोरला पोल, लक्ष्मण पोल आणि शेवटी राम पोल हेच ते सात दरवाजे आपल्याला पहाडावरच्या महालापर्यंत पोचवतात. शत्रूला किल्ल्यापर्यंत पोहोचू न देण्यासाठी या सातही दरवाजांजवळ सैनिक तैनात असत. राणा कुंभ यांनी किल्ल्याला ही विशालकाय तटबंदी घातली होती. तर आपण आता रिक्षातून वर पोहोचताच आपल्या उजव्या बाजूला राजांचा महाल नजरेस पडतो. आता जर्जर झालेला हा महाल आजही मोठ्या खंबीरपणे आपला संघर्षाचा इतिहास आपल्याला सांगतो.
(महालाचा फोटो)
थोडसं पुढे जाताच कालिका मंदिर लागतं. नवस पूर्ण झाल्यास लोक इथे नारळ फोडतात..
(कालिका माता मंदीर फोटो)
चित्तोडगडानं तीन मोठी आक्रमणं झेलली. चितोडगडाने फक्त सत्ता आणि लुटीसाठी आक्रमणे सोसली नाहीत तर हजारो सैनिकांचं वीरमरण आणि वीरपत्नींचा जौहर अनुभवला आहे.
पहिलं आक्रमण 1303 मध्ये अल्लाउद्दीन खिल्जीनं केलं. त्या युद्धात राणा रतन सिंह यांचा पराभव झाला. राणासह हजारो सैनिक शहीद झाले. राणी पद्मिनीला मिळवण्यासाठी अल्लाउद्दीननं चित्तोडगड काबिज केला पण राणी पद्मिनीनं शहीद पत्नींच्या सोबत जौहर करत खिल्जीचे मनसुबे धुळीस मिळवले. अग्नीच्या त्या ज्वाळा क्षणभर जौहर कुंडावर आपल्या समोर येतात. मेवाडच्या इतिहासातला हा पहिला जौहर होता.
जौहर स्थळ फोटो
त्यानंतर जवळपास सव्वा दोनशे वर्षांनी म्हणजे 1535 साली गुजरातचा शासक बहाद्दूर शाहनं चित्तोडगडावर आक्रमण केलं. यावेळी राणी कर्णावतीने जौहर केला. हा मेवाडच्या इतिहासातला शेवटचा जौहर मानला जातो. पण चित्तोडगडानं तोपर्यंत 13 हजार महिला आणि लहान मुलांचा आक्रोश आपल्या पोटात सामावून घेतला होता.
त्यानंतर 1567 मध्ये मुघल बादशाह अकबराने चित्तोडवर आक्रमण केलं होतं, चित्तोडगडावर झालेलं हे तिसरं मोठं आक्रमण. त्यानंतर तब्बल 48 वर्षांनी मबल बादशाह जहाँगीरने चित्तोडगड राणा अमर सिंह यांना सोपवला.
जौहर स्थळाच्या शेजारीच विजय स्तंभ आहे. राणा कुंभ यांनी सुल्तान महमूद शाह खिल्जी याला पराभूत केल्यावर 1440 मध्ये हा विजयस्तंभ उभारला होता. हा स्तंभ वास्तूकलेचं अद्भूत उदाहरण आहे.
विजयस्तंभ फोटो
याच परिसरात शंकराचं प्राचिन मंदिर आहे. मंदिराच्या शेजाचीच गोमुख कुंड आहे. याठिकाणावरून किल्ल्यापर्यंत जाणारी भिंत दिसते. सोबतच गडाखालचं पूर्ण शहर दिसतं. अथांग पसरलेलं..
गोमुख कुंड
हे सगळं बघितल्यावर थोडसं पुढे गेलं की आपल्याला कुंभश्यामचं सुंदर मंदिर नजरेला पडतं. राणा कुंभ यांनी 1449 साली विष्णुच्या एका अवताराचं हे मंदिर बनवलंय.
कुंभश्याम मंदिर
कुंभश्याम मंदिराच्या शेजारीच संत मीराबाईचं मंदिर आहे. याच मंदिरात मीरा श्रीकृष्ण आराधना करायची.
मीराबाई मंदिर
आता आपण जाऊया राणी पद्मिनीच्या महालाकडे. राणा रतन सिंग यांनी तलावामध्ये राणी पद्मिनीसाठी महाल बनवला.
पद्मिनी महाल फोटो
'आपल्याकडे उन्हाचे चटके कमी की काय म्हणून तिकडे तुलनेने थंड हवेच्या प्रदेशात जावं' असा विचार जून जुलैमध्ये येणं स्वाभाविक आहे. मी सुद्धा अनेक ठिकाणी वाचलं होतं, सल्ले ऐकले होते की राजस्थानला जायचं तर ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी याच महिन्यांमध्ये.. पण तरीही छातीचा कोट करून मी जुलैमध्ये राजस्थानला जाण्याचा निर्णय घेतला. कारण मला राजस्थानच्या दुष्काळी चित्रापेक्षा तिथला वैभवशाली इतिहास खुणावत होता. राजस्थातले गडकोट, डोळे दीपवणारे महाल, एकीकडे तप्त वाळवंट तर दुसरीकडे अरवलीच्या हिरव्यागार पर्वतरांगा साद घालत होत्या.
मी जुलै महिन्यात ही सोलो ट्रिप केली. कुठलाही प्लॅन न करता केलेला प्रवास आणि त्यातून मिळत जाणारा आनंद मी 10 दिवस अनुभवला. विशेष म्हणजे ही ट्रिप एकट्या भटक्यासाठी खिशाला परवडणारी ठरली.
तर अवघ्या 12 हजार रुपयांमध्ये राजस्थानमधली 7 शहरं आणि पंजाबचं अमृतसर असं सगळं बारा दिवसात मी उरकलं. तुम्हीही सोलो ट्रॅव्हलर असाल किंवा ग्रुपने फिरत असाल तर एवढ्या कमी पैशात तुम्ही उत्तम फिरू शकाल..
मी काय केलं? तर गूगल मॅप घेऊन राजस्थान फिरण्यासाठी माझा एक रोडमॅप तयार केला. चित्तोडगडपासून प्रवासाला सुरुवात करून पुढे उदयपूर, माऊंट अबू आणि थेट मारवाडमध्ये जायचं ठरलं. माऊंट अबूवरून पुढे जैसलमेर, जोधपूर, पुष्कर, जयपूर आणि शेवटच्या टप्प्यात पंजाबमध्ये अमृतसर असा मार्ग निश्चित केला आणि त्यानुसार ट्रेनची तिकिटे बुक केली. महिनाभरआधी कराल तर कन्फर्म तिकिटे मिळतात.
मुंबईच्या वांद्रे टर्मिनसहून 9 जुलैला रात्री 11.30 वाजता उदयपूर ट्रेन निघाली. ट्रेनने 10 जुलैला दुपारी 1 च्या सुमार चित्तोडगडला पोहोचवलं. ट्रेनमधून शहरात जात असतानाच चित्तोडगडचा भव्य किल्ला आपल्या नजरेतही मावत नाही. आज चित्तोडगड बघून लगेच संध्याकाळी उदयपूरला रवाना व्हायचं प्लॅनिंग होतं. दुपारी ट्रेनमधून उतरल्यावर सपाटून भूक लागली होती. स्टेशनच्या बाहेरच राजस्थानी जेवणाचे रेस्टॉरंट्स आणि भोजनालयं आहेत. मी लगेच दाल-बाटीवर ताव मारला. कारण किल्ला बघूनच खाली उतरायचं असल्यानं किती वेळ लागेल सांगता येत नव्हतं.
साधारण दुपारी 2 पर्यंत मी जेवण उरकून रिक्षास्टँड गाठलं. कचेरी चौकातून शेअर रिक्षा मिळतात. काही रिक्षा फक्त 20 रुपयात गेटपर्यंत नेऊन सोडतात तर काही 200 ते 300 रुपयात अख्खा किल्ला फिरवून आणतात. इथे तिघे जण असतील तर अगदी प्रत्येकी 100 रुपयांत किल्ला बघून होईल. पण मी एकटा असल्यानं मी घासाघीस करून 200 रुपयांत रिक्षावाल्याला पटवलं आणि सुरू झाला चित्तोडगड किल्ल्याचा प्रवास..
महाराष्ट्रामध्ये जसं घाटावरचे घाटाखालचे असं ढोबळमानानं बोललं जातं अगदी तसेच राज्यस्थानमध्ये मेवाड आणि मारवाड असे दोन प्रांत आहेत. गुजरातच्या सीमेजवळचा चित्तोडगड आणि उदयपूरचा भाग हा मेवाड म्हणून ओळखला जातो. या भागात राजपूतांचं वर्चस्व होतं. दुसरीकडे वायव्येकडील राजस्थानचा भाग म्हणजे जैसलमेर आणि जोधपूर जिल्हा हा मारवाड म्हणून ओळखला जातो. या भागातून येणाऱ्यांना आपल्याकडे मारवाडी म्हणतात. बहुतांश मारवाड वाळवंटी आहे.
चित्तोडगचा किल्ला क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने भारतातला सर्वात मोठा किल्ला मानला जातो. इसवी सन 700 मध्ये चित्रांगद मोरी या राजाने या किल्ल्याची निर्मिती केली. त्यावरूनच या किल्ल्याचं नाव चित्तोडगड पडलं. मेवाडच्या इतिहासात 834 वर्ष चित्तोडगड ही राजपुतांची राजधानी होती. तब्बल 600 एकरात हा किल्ला पसरला आहे. तर गेटपासून किल्ल्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी साडे चार किलोमीटर लांबीची विशालकाय तटबंदी भिंत सात दरवाज्यांमधून आपल्याला चित्तोडगडावर पोहोचवते. खाली गेटपासून भैरव पोल, हनुमान पोल, गणेश पोल, जोरला पोल, लक्ष्मण पोल आणि शेवटी राम पोल हेच ते सात दरवाजे आपल्याला पहाडावरच्या महालापर्यंत पोचवतात. शत्रूला किल्ल्यापर्यंत पोहोचू न देण्यासाठी या सातही दरवाजांजवळ सैनिक तैनात असत. राणा कुंभ यांनी किल्ल्याला ही विशालकाय तटबंदी घातली होती. तर आपण आता रिक्षातून वर पोहोचताच आपल्या उजव्या बाजूला राजांचा महाल नजरेस पडतो. आता जर्जर झालेला हा महाल आजही मोठ्या खंबीरपणे आपला संघर्षाचा इतिहास आपल्याला सांगतो.
(महालाचा फोटो)थोडसं पुढे जाताच कालिका मंदिर लागतं. नवस पूर्ण झाल्यास लोक इथे नारळ फोडतात..
(कालिका माता मंदीर फोटो)चित्तोडगडानं तीन मोठी आक्रमणं झेलली. चितोडगडाने फक्त सत्ता आणि लुटीसाठी आक्रमणे सोसली नाहीत तर हजारो सैनिकांचं वीरमरण आणि वीरपत्नींचा जौहर अनुभवला आहे.
पहिलं आक्रमण 1303 मध्ये अल्लाउद्दीन खिल्जीनं केलं. त्या युद्धात राणा रतन सिंह यांचा पराभव झाला. राणासह हजारो सैनिक शहीद झाले. राणी पद्मिनीला मिळवण्यासाठी अल्लाउद्दीननं चित्तोडगड काबिज केला पण राणी पद्मिनीनं शहीद पत्नींच्या सोबत जौहर करत खिल्जीचे मनसुबे धुळीस मिळवले. अग्नीच्या त्या ज्वाळा क्षणभर जौहर कुंडावर आपल्या समोर येतात. मेवाडच्या इतिहासातला हा पहिला जौहर होता.
जौहर स्थळ फोटोत्यानंतर जवळपास सव्वा दोनशे वर्षांनी म्हणजे 1535 साली गुजरातचा शासक बहाद्दूर शाहनं चित्तोडगडावर आक्रमण केलं. यावेळी राणी कर्णावतीने जौहर केला. हा मेवाडच्या इतिहासातला शेवटचा जौहर मानला जातो. पण चित्तोडगडानं तोपर्यंत 13 हजार महिला आणि लहान मुलांचा आक्रोश आपल्या पोटात सामावून घेतला होता.
त्यानंतर 1567 मध्ये मुघल बादशाह अकबराने चित्तोडवर आक्रमण केलं होतं, चित्तोडगडावर झालेलं हे तिसरं मोठं आक्रमण. त्यानंतर तब्बल 48 वर्षांनी मबल बादशाह जहाँगीरने चित्तोडगड राणा अमर सिंह यांना सोपवला.
जौहर स्थळाच्या शेजारीच विजय स्तंभ आहे. राणा कुंभ यांनी सुल्तान महमूद शाह खिल्जी याला पराभूत केल्यावर 1440 मध्ये हा विजयस्तंभ उभारला होता. हा स्तंभ वास्तूकलेचं अद्भूत उदाहरण आहे.
विजयस्तंभ फोटोयाच परिसरात शंकराचं प्राचिन मंदिर आहे. मंदिराच्या शेजाचीच गोमुख कुंड आहे. याठिकाणावरून किल्ल्यापर्यंत जाणारी भिंत दिसते. सोबतच गडाखालचं पूर्ण शहर दिसतं. अथांग पसरलेलं..
गोमुख कुंडहे सगळं बघितल्यावर थोडसं पुढे गेलं की आपल्याला कुंभश्यामचं सुंदर मंदिर नजरेला पडतं. राणा कुंभ यांनी 1449 साली विष्णुच्या एका अवताराचं हे मंदिर बनवलंय.
कुंभश्याम मंदिरकुंभश्याम मंदिराच्या शेजारीच संत मीराबाईचं मंदिर आहे. याच मंदिरात मीरा श्रीकृष्ण आराधना करायची.
मीराबाई मंदिर
आता आपण जाऊया राणी पद्मिनीच्या महालाकडे. राणा रतन सिंग यांनी तलावामध्ये राणी पद्मिनीसाठी महाल बनवला.
पद्मिनी महाल फोटो
मरदाना महल फोटो
या ठिकाणी आरसा होता फोटोयाशिवाय अनेक खोल्या या महालामध्ये आहेत. आता या परिसरात सुंदर बाग फुलवण्यात आली आहे.
याशिवाय किल्ल्यावर अनेक मंदिरं आहेत. शिवाय त्याकाळी किल्ल्यावर भरणारा मोती बाजार हा आकर्षणाचा केंद्रबिंदू होता. आता मात्र त्याचे अवशेष उरलेले आहेत. याशिवाय जैन मंदिर आणि प्राचिन शस्रास्रांचं मोठं संग्रहालय उभारण्यात आलंय. शिवाय चित्तोडगडाचा प्राचीन इतिहास प्रतिमारुपातही या संग्रहालयात बघायला मिळतो. याचं तिकिट फक्त 20 रुपये आहे.
हा संपूर्ण किल्ला फिरण्यासाठी आपल्याला रिक्षाचालक साधारण तीन तासात व्यवस्थित फिरवतो आणि खाली रिक्षातळापर्यंत आणून सोडतो. चित्तोडगड किल्ल्याच्या व्यतिरिक्त या शहरात बघण्यासारखं फार काही नाही. त्यामुळे वेळ न घालवता मी सायंकाळी 6वाजताची उदयपूर बस पकडली. 120 रुपयात राजस्थान परिवहनची बस आपल्याला ३ तासात उदयपूरमध्ये सोडते.
दुसरा पूर्ण दिवस उदयपूरसाठी द्यायचा तर सकाळपासून सुरुवात करायला हवी, म्हणून रात्रीच मुक्कामाला पोहोचणं जास्त योग्य आणि सोईस्करही.. मी रात्री साधारण 9 वाजेपर्यंत उदयपूरला पोहोचलो. त्यामुळे पुढच्या भागात उदयपूरची सफर..
चित्तोडगडचा एका दिवसाचा खर्च
- मुंबई ते चित्तोडगड ट्रेनचा प्रवास (SL) 560 रुपये.
- गडाची सफर घडवणारी रिक्षा भाडे 200 रुपये
- जेवण 150 रुपये
- चित्तोडगड ते उदयपूर बस प्रवास 120 रुपये
