मकर संक्रांतीची बदलती तारीख.

जानेवारी महिना सुरू झाला की सोसायटीतील सभासदांना पिकनिकचे वेध लागत. यंदा सहकुटुंब सर्वानी नेरळला एका रिसॉर्टवर जाण्याचं ठरलं. ठीक ७ वाजता बस आली. मुलं भराभरा बसमध्ये चढली. मागची सगळी जागा मुलांनी आधी ठरल्याप्रमाणे भरून गेली. 

''मोठय़ा माणसांनी पुढे बसा!'' सगळय़ांनी एकमताने सांगितलं. बघता बघता बसमध्ये सगळे बसलेसुद्धा! 'गणपती बाप्पा मोरया' असे म्हणून बस निघाली. बसमध्ये गप्पा, गाणी, भेंडय़ा अगदी सगळय़ांना ऊत आला होता. सँडविचेस, चकल्या, वडय़ा, चॉकलेट्स एकामागून एक फस्त होत होतं. इतक्यात कुणीतरी तिळाचे लाडू बाहेर काढले. 

''ए, काय मस्त झालेत तिळाचे लाडू!'' ''खूप खावेसे वाटतात नाही?'' ''आपण नेहमी का करीत नाही असले लाडू? जानेवारी महिन्यातच का?'' ''अगं, हे संक्रांतीलाच करतात!'' ''तिळगूळ घ्या आणि गोड बोला!''अशी बोलणी चालू असताना तिळाचे लाडू संपलेही! ''संक्रांत जानेवारीच्या १४ तारखेलाच का येते?'' असे प्रश्नही मुलं एकामागोमाग विचारायला लागली. तेव्हा मुलांची उत्सुकता पाहून ''कामत आजी नाश्ता-चहा झाल्यावर आपल्याला संक्रांतीविषयी माहिती-सांगतील'' असं पिकनिकच्या संयोजिका भारतीताईंनी सांगूनही टाकलं. 

नाश्ता-चहा झाला. सर्वजण नेरळच्या रिसॉर्टवर इकडे-तिकडे फिरत होते. इतक्यात मुलांनी गोल आकारात खुच्र्या लावून समोर एक खुर्ची ठेवून सगळय़ांना बोलावलं आणि ''कामत आजी चला, सांगा ना संक्रांत म्हणजे काय? ती १४ जानेवारीलाच का असते?'' असा धोशा लावला.

''आज कामत आजी सगळय़ांना संक्रांतीविषयी वैज्ञानिक, सांस्कृतिक, सामाजिक आणि पर्यावरणविषयक महत्त्व सांगतील, तुमचे प्रश्न, शंका एकेकाने त्यांना विचारा!'' भारतीताईंनी सांगून टाकलं.

कामत आजी समोर बसल्या आणि बोलू लागल्या- ''बाळांनो, आपण उत्तर गोलार्धात राहतो. सूर्याने २१ डिसेंबरला सायन मकर राशीत प्रवेश केला की उत्तरायणारंभ होतो. दिनमान वाढू लागतो. पूर्वी विद्युत दिवे नव्हते. माणसांना सूर्योदयापासून सूर्यास्तापर्यंतच उजेडात कामे करता येत. त्यामुळे दिनमान वाढण्याला खूप महत्त्व आहे. तुम्हाला माहीत आहे की, २१ डिसेंबरला आपल्या इथं मोठी रात्र व दिवस लहान असतो. २१ मार्च आणि २३ सप्टेंबर या दिवशी दिनमान - रात्रिमान समान असतं आणि २१ जूनला सर्वात मोठे दिनमान आणि लहान रात्रिमान असते. आपल्या इथं निरयन पंचांगे वापरली जातात. त्यानुसार १४ जानेवारीला सूर्य निरयन मकर राशीत प्रवेश करतो. म्हणून आपण १४ जानेवारीला मकरसंक्रांती साजरी करतो.

नेहमी संक्रांती १४ जानेवारीलाच येते असे नाही. मकरसंक्रांतीचा दिवस दर चारशे वर्षांनी तीन दिवस आणि एकशेसत्तावन वर्षांनी एक दिवस पुढे जातो. सन २०० मध्ये मकर संक्रांती २२ डिसेंबरला आली होती. सन १८९९ मध्ये मकरसंक्रांती १३ जानेवारीला आली होती. १९७२ पासून २०८५ पर्यंत मकरसंक्रांती कधी १४ जानेवारीला, तर कधी १५ जानेवारीला येत आहे. सन २१०० पासून मकरसंक्रांती १६ जानेवारीला येईल आणि बाळांनो, सन ३२४६ मध्ये मकरसंक्रांती चक्क १ फेब्रुवारीला येणार आहे.''

''आजी, मग तिळाचेच लाडू का करतात?''

''ऋतूप्रमाणे आहारात बदल केला की आरोग्य चांगले राहते. थंडीमध्ये शरीराला स्निग्ध पदार्थाची खूप जरुरी असते. तीळ आणि गूळ हे थंडीमध्ये शरीराला खूप चांगले असतात. तीळ हे आयुर्वेदिक औषधी आहेत. थंडीमध्ये आपली त्वचा कोरडी पडते. तिळाचे तेल लावले तर त्वचा चांगली राहते. 

आपले सर्व सण हे सामाजिक, सांस्कृतिकदृष्टय़ा खूप महत्त्वाचे असतात. सर्वानी एकत्र प्रेमाने राहावे हा त्यामागचा हेतू असतो. वर्षभरात कुणाशी वादविवाद, भांडणे झाली असतील. अबोला धरला गेला असेल तर मकरसंक्रांतीच्या दिवशी एकमेकांना तिळगूळ देऊन संबंध सुधारले जातात. तीळ, गूळ, शेंगदाणे, खोबरे घालून तयार केलेले लाडू मस्त लागतात ना? तुम्हाला आवडतात ना?''

''हो! हो! तिळगूळ घ्या आणि गोड बोला!'' मुले जोरात ओरडली. 

''आजी, पण संक्रांतीला काळे कपडे का घालतात?'' छोटय़ा अर्चनानं प्रश्न विचारला. 

''मकरसंक्रांती ही थंडीत येते. काळा रंग हा उष्णता शोषून घेतो. शरीर उबदार ठेवतो. म्हणून मकरसंक्रांतीच्या निमित्ताने काळय़ा रंगाचे कपडे घालतात. 

''आजी, माझी आई हळदीकुंकू समारंभ करते. तिच्या सर्व मैत्रिणींना बोलावते. ते का?''- छोटय़ा अनिकेतचा प्रश्न. 

''सर्व जणी हळदीकुंकूच्या निमित्ताने एकत्र येतात. एकमेकींना भेटवस्तू देतात. खूप मजा येते त्या दिवशी! तसेच संक्रांतीच्या निमित्ताने गरिबांना काही वस्तू दान देऊन मदत करण्याचीही पद्धत आहे.''

''आम्ही, मकरसंक्रांतीला खूप पतंग उडवतो.''- छोटा अभय म्हणाला. 

''दिनमान वाढत गेल्याच्या आनंदाप्रीत्यर्थ आपण पतंगाने सूर्याचे स्वागत करतो. परंतु बाळांनो, एक गोष्ट लक्षात ठेवली पाहिजे. काही मुले पतंगाला धारदार मांजा वापरतात. त्यामुळे संक्रांतीच्या दिवशी आकाशात उडणारे अनेक पक्षी घायाळ होतात. मृत्युमुखी पडतात. आकाश हे पक्ष्यांचेही आहे त्यामुळे पतंग उडविण्यापेक्षा इतर अनेक खेळ खेळून आनंद घेता येईल ना? आपण आनंद घेत असताना पक्ष्यांना का मारायचे?''

आजींची ही गोष्ट सर्व मुलांना पटली. मुलांच्या सर्व प्रश्नांची उत्तरे मिळाली होती. तेवढय़ात भारतीताईंनी आणखी तिळगुळाचे लाडू मुलांना वाटले. मुलांनी मोठय़ा आवाजात गजर केला- ''तिळगूळ घ्या.. गोड बोला!''

भारतीताई म्हणाल्या- ''चला, मुलांनो आता भूक लागली असेल. तिळाची भाकरी, वांग्याचे भरीत आणि गुळाची पोळी तुमची वाट पाहत आहेत. चला, लवकर चला जेवायला!'' सर्व मुलं आनंदात जेवणाच्या खोलीत पळत गेली.

तीळ

तीळ बुद्धी वाढवितात, दातासाठी हितकर असतात, वर्ण उजळवतात, व्रण भरून येण्यासाठी हितकर असतात, वाताला कमी करतात व कफ वाढवितात.

तीळ म्हटले की तिळगूळ, तिळाच्या वड्या व संक्रांतीचा सण डोळ्यांसमोर येतो. स्वयंपाकात तसेच औषधातही तीळ नित्य वापरले जातात. पांढरे तीळ आणि काळे तीळ असे तिळाचे दोन प्रकार असतात. यातील काळे तीळ गुणाने श्रेष्ठ समजले जातात. तिळाचे औषधी गुणधर्म पुढीलप्रमाणे दिलेले आहेत,

तीळ चवीला कडवट, स्पर्शाने थंड असले तरी विपाकाने तिखट असतात, बुद्धी वाढवितात, दातांसाठी हितकर असतात, वर्ण उजळवतात, व्रण भरून येण्यासाठी हितकर असतात, वाताला कमी करतात व कफ वाढवितात.

तिळाचा औषध म्हणून पुढीलप्रमाणे वापर करता येतो. दात हलत असल्यास किंवा हिरड्यातून रक्‍त वा पू येण्याची प्रवृत्ती असल्यास तीळ चावून खाण्याचा उपयोग होतो. एक-दोन चमचे तीळ चावून नंतर ते थुंकून दिले तरी चालतात. मुका मार लागला, एखादा शरीर भाग मुरगळला तर तीळ कुटून, गरम करून सुती कापडात बांधावेत. या पुरचुंडीने दुखावलेला शरीरभाग शेकण्याचा उपयोग होताना दिसतो.

तीळ खाण्याने शौचाला साफ होण्यास मदत मिळते. त्यामुळे ज्या मूळव्याधीमध्ये रक्‍त पडते, त्यावर अर्धा चमचा तीळ बारीक वाटून चमचाभर घरच्या लोण्याबरोबर घेण्याचा उपयोग होतो. मूळव्याधीचे मोड फार दुखत असेल, तर त्या ठिकाणी तीळ वाटून तयार केलेली चटणी थोडी गरम करून लेप लावण्याचा उपयोग होतो.

- वारंवार लघवी होण्याचा त्रास असणाऱ्यांनी सकाळ-संध्याकाळ चमचाभर तीळ आणि ओवा यांचे समभाग मिश्रण घेण्याचा उपयोग होतो.

- शरीरामध्ये कुठेही वायूमुळे चमक उठत असेल किंवा एखादा शरीरभाग उडत असेल तर त्यावर तीळ बारीक करून गरम करून शेकण्याचा उपयोग होतो.

लघवी साफ होत नसेल, अडून राहिल्यामुळे ओटीपोट फुगल्यासारखे झाले असेल अशा वेळी तीळ वाटून, गरम करून ओटीपोटावर लेपाप्रमाणे लावण्याने लघवीला साफ होण्यास मदत मिळते.

- शरीर पोषणासाठीसुद्धा तीळ उत्तम असतात. चमचाभर तीळ पाण्यात भिजवून वाटले व कपभर दुधात कोळून घेऊन त्यात चवीप्रमाणे अर्धा ते एक चमचा गूळ मिसळून घेतले तर शरीर पोषणास मदत मिळते.

- डोक्‍यामध्ये खवडे होतात, त्यावर तीळ कढईमध्ये जाळून तयार केलेली राख तिळाच्या तेलात मिसळून लावण्याचा उपयोग होतो.

- शौचाला खडा होणे, त्यामुळे गुदमार्गात वेदना होणे, क्वचित त्या ठिकाणी चिरा पडल्यामुळे रक्‍तस्राव होणे अशा त्रासांवर काही दिवस रात्रीच्या जेवणात तीळ टाकून तयार केलेली मुगाची पातळ खिचडी व तूप असे खाणे पथ्यकर असते. यामुळे आतड्यांना आवश्‍यक ते वंगण मिळाले की वरील सर्व त्रास कमी होतात.

- पाळीच्या वेळी अंगावरून कमी जात असल्यास पाळीच्या तारखेच्या आठवडाभर आधीपासून एक चमचा तीळ व एक चमचा जिरे यांचा चार कप पाण्यात एक कप शिल्लक राहीपर्यंत काढा करून, त्यात चवीनुसार गूळ मिसळून घेण्याचा उपयोग होतो. बरोबरीने तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाने इतर आवश्‍यक उपचार करणेही चांगले.

- अशाप्रकारे तिळाचा औषध म्हणून वापर करता येतो. पित्तप्रकृतीच्या व्यक्‍तींनी तीळ जरा जपून खाणे श्रेयस्कर होय.